Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1971, Blaðsíða 2

Björn Kristjánsson á yngri áriun
Úr
endurminningum
Björns
Kristjánssonar
Áttundi hluti Niðurlag
WNGIÐ OG
KOSNINGAÍtNAB
1908 OG 1909
Rétt eftir þinglokin var all-
mikil alvara og kapp vaknað á
þvi meðal þjóðernis- og Iand-
vamarmanna að sigra nu í
hönd farandi kosningum 1908
og fóru þær fram 10. sept. það
ár. Engirm vann ósleitileg-
ar fyrir kosningu sjálfstæðis-
manna en Bjöm Jónsson rit-
stjóri með blaðið Isafold sem
tæki tö að upplýsa þjóðina, og
að tala í hana kjark til að láta
eífcki bugast aíf þrálæti Dana
gegn óskum frjálslyndra ís-
lendinga, og þrálæti dansk
sinnaðra íslendinga. Og svo
mikið vann Bjöm Jónsson þá,
að hann beið þess aldrei bæt-
«r, enda missti hann smám sam
an heilsuna upp úr þvi, sem
fcom aldrei aftur.
Alþingiskosningarnar fóru
þannig, að Þjóðræðis- og Land-
vamaflokkurinn, sem gengu
sameinaðir til kosninga urðu í
hreinum meirihluta. Ég var
eins og vant var endurkosinn,
en samþingsmaður minn varð
nú ágætismaðurinn séra Jens
Pálssotn.
Eftir stéttum skiptist nú
þingið þannig, að lærðir menn
urðu 25, þar af 4 guðfræðing-
iar, 10 bændur, 4 kaupmenn og
1 bankastjóri. Þar sem þessir
flokkar urðu í meirihluta kom
vandinn nú til að hvíla á þess-
um flokkum að benda á nýjan
ráðherra og það var alls ekki
greitt aðgöngu eins og á st.óð.
Samkvæmt þvi sem á undan
var gengið í sambandsmáiinu,
hefði mátt telj-a sjálfsagt að
velja Skúla Thoroddsen, en
vegna þess. að harin hafði um
mörg ár staðið í harðvítugri
baráttu, bæði í stjórnmálum og
persónuiegri baráttu við Lands
höfðingjann, og haft auk þess
umfangsmikil störf á hendi,
þá var harrn orðinn útslitinn
maður, og heilsubilaður. Hann
mun því hafa veigrað sér við,
að taka ráðherraembættið á
sínar herðar, þó að skyldu-
lið hans hafi talið hann færan
til þess.
Hinn sameinaði flokkur
sjálfstæðis- og landvarnar-
manna hélt einkafundi um
ráðherravalið, og varð ofan á
að skora á séra Sigurð
Stefánsson í Vigur að taka að
sér ráðherraembættið, og var
það gert. En hann var alveg
ófáanlegur til þess. Þótt likt
væri ástatt með Bjöm Jóns-
son og Skúla, að báðir voru
útslitnir menn, þá varð það of-
an á, að benda á Bjöm Jóns-
son, sem ráðherra, þegar Haf-
stein bæði um lausn, sem hann
gerði ekki fyrr en i fulla hnef-
ana, því Hafstein bjóst við, að
Þjóðemisflokkurinn mundi
klofna út af ráðherravalinu,
en svo reyndist þó ekki í það
sinn. Hafstein fór þvi ekki frá
fyrr en meirihktti þings hafði
gefið honum vantraustsyfirlýs-
ingu, 23. febrúar 1909, og nýr
ráðherra vatr skipaður. En þeg
ar danska stjómin sá að líf-
ankeri hennar, Hannes Haf-
stein, var fallinn, kallaði hún
28. febrúar alla forseta þings-
ins, þair á meðal Bjöm Jóns-
son, sem var forseti Sameinaðs
þings, á sinn fund til Hafnar.
Og það gerði hún auðvitað til
að trufla þingstörfin sem
mest, og tii þess að reyna að
kúga meirihluta þingsins, og
væntanlegan ráðherra, til að
samþykkja sambandslagafrum-
varpið, eins og Sambandslaiga-
nefndin hafði gengið frá þvi,
sem hefði þýtt skýlausa innlim
un í danska ríkið. En " ekki
varð henni kápan úr því klæð-
inu.
Svo treg var danska stjóm-
in tit þess að taka við hinum
nýja ráðherra, að hann fékk
ekki skipunarbréf sitt fyrr en
30. marz. Þrátt fyrir þessi
þrælatök og vanvirðu, sem
danska stjómin sýndi Alþingi,
þá héldu þingfundir áfram. Á
fundi 19. febrúar kom frum-
varp sambandslaganefndarinn-
ar tii fyrstu umræðu, eða á 4.
degi eftir þingsetningu, og var
sett i 9 manna nefnd, sem
klofnaði. Komu báðir nefndar-
hlutar fram með breytingartil-
lögur, þjóðræðismenn þó
miklu víðtækari, og vom til-
lögur þjóðemissinna allar sam
þyfcktar. Eftir þrjár umræður
var málinu vísað til Efri deild-
ar. 1 Efri deild var málið sam-
þykkt við 3. umræðu og af-
hent ráðherra sem iög.
Bjöm Jónsson, ég og 3 aðr-
ir bárum fram frumvarp til
laga um aðflutningsbann á
áfengi. Kom það til umræðu i
Neðri deild 27. febrúar, var
það sett í 7 manna nefnd.
Nefndin klofnaði, urðum við.
Björn Jónsson og tveir aðrir í
meirihluta og urðu mjög mikl-
ar umræður um málið, og marg
ar breytingartillögur gerðar
við það. Að lokum var málið
þó saimþykkt i Neðri deild með
15 atkv. gegn 7. í Efri deild
var mátíð einnig sett i nefnd,
og þar valin 5 manna nefnd,
sem kom einnig fram með
margar breytingartillögur. Við
3. urnræðu var málið svo
breytt samþykkt með 8 at-
kvæðum gegn 5 og sent aftur
til Neðri deildar. Við eiina um-
ræðu í Neðri deild var frum-
varpíð svo endanlega sam-
þykkt með 18 atkvæðum gegn
6 og afgreitt sem lög.
Eftir kosningar 1908 sá ég
fram á að baimlögin myndu
verða samþykkt á næsta þingi.
Af því hlaut að leiða, að liands-
sjóður yrði fyrir allmiklu tapi
í tekjum sínum. Mér fannst að
það hvíldi á þeim, sem fluttu
bánn.málið nokkurs konar
skylda, að bæta landssjóði upp
þetta tap, og að leita uppi
tekjustofn, sem hentugur gæti
verið fyrir svona fátækt þjóð-
félag. Ég áleit að léttast
mundi verða að lieggja slíkan
toll á sem fiestar vörur og að
miða toliinn við þunga vörunn
ar með umbúðum (þungatoll),
til þess að komast hjá mjög
dýru tolléftirliti. Eftir kosn-
ingamar 1908 fékk ég þvi að
láni ; Stiórnarráðinu öll farm-
skiöl yfir allar aðfluttar vör-
ur, sfflti til landsins höfðu
flutri árið áður, og skip-
aði þeim vandlega i flokka, eft
ir þvi, sem ég hatfði hugsað
mér að leggja tollinn á. Llugs-
aði ég mér tollinn sem næst 1%
af hverri vörugrein i öllum
flokkunuim. Siðan var frum-
varpið borið fram I nafni meiri
hluta tollmálanefndar, og vax
frumvarpið nefnt: Farmgjald
af aðfluttum vörum. Við þriðju
umræðu var frumvarpið sam-
þykkt í Neðri deild með 12 at-
kvæðum gegn 4. 1 Efri deild
var máli þessu vísað til stjóm-
arinnar með rökstuddri dag-
skrá. Þanniig fór um málið í
það sinn, en það vaknaði upp
aftur síðar á sama grundvelli.
Þá bar ég fram á þessu
þiingi frumvarp til Náanslaga,
var það sett í 5 manna
nefnd í Neðri deild, sem
gerði á þvi nokkrar breyting-
ar, var frumvarpið svo sam-
þykkt við þriðju umræðu 1
þeirri deild með 19 atkv. og
sent Elfri deiid. Sú deild setti
málið i nefnd sem gerði einnig
á því nokkrar breytingar og
samþykkti það við 3. umræðu
með 11 samhljóða atkvæðum.
Loksins var málið aftur sent
Neðri deilld, og var það þar
samþýkkt með 21 atkvæði, sem
lög frá Alþingi.
Þá var Landsbankalögunum
breytt, ákveðið að hafa frá
næsta nýjári 2 bankastjóra í
staðinn fyrir einn, og þáver-
andi banikastjóra Tryggva
Gunnarssyni ákveðin 4. þús.
kr, eftirlaiun, er hann léti af
embætti o.s.frv.
Á þessu þingi voru lögin
um stofnun vátryggingarfélags
fyrir fiskiskip samþykkt, sem
stjómin bar fram (Samábyrgð-
in).
Eins og skýrt er frá í kafl-
anum „Þingið 1907“ var Kenn-
araskólinn húsaður frá Flens-
borgarskólanum, án þess að];
honum væri séð fyrir nægileg-|
um styrk til að geta starfað
áfram sem alþýðuskóli. Svo'
stóð þá á, að skóli þessi hafði
nýlega ráðizt i að byggja nýtt
viðbótarskólahús, og tekið allt
andvirði þess að láni, sem var
um 10 þús. krónur. Og þetta
varð hann að gera, vegna þess,
að kennaraskóiinn hafði frá
byrjun hans staðið i sambandi
við Flensborgarskólann.
Til þessa vildi stjómin (H.H.)
ekki taka neitt tillit. En á
þinginu 1909 hafði stjómin
lagt til.að skólanum væri veitt-
ur aðeins 3.500 kr. styrkur.
Ég lagði nú alla mína krafta
fram til að kippa þessu í lag,
og tókst eftir miklar umræður,
að fá styrkinn hækkaðan um
helming, eða upp i 7000 kr.
Að lokum vil ég. minnast á
eitt frumvarp, er meirihluti
samgöngumálanefndar flrafti á
þessu þingi, og sem ég vaæ
framsögumaður fyrir. Mál þetta
hafði nálega sett þingið á ann-
an endann, svo viðkvæmt var
það í augum Sameinaða gufu-
skipafélagsins danska, og þá
um leið viðkvæmt mál hjá
Heimastjórnarmönnum, sem
ávallt voru sverð og skjöldur
þess á Alþingi, og um leið
sverð og skjöldur þess að við-
halda leifunum af hinni al-
ræmdu einokunarverzlun
Dana." Mál þetta var: „Frum-
varp til laga um heimild fyr-
ir landsstjómirra til þess að
kaiupa fyrir landssjóðs hönd
Ihlutabréf í gufuskipafélaginu
„Thore" og til að taka 500 þús-
und króna lán til þess. Þórar-
inn E. Tulinius stðrkaupmað-
ur 1 Höfn harðl um mörg ár
haldið uppi gufiuskipaferðum
milh Islands og annarra landa,
fyrst fyrir eigin reiknirvg
og siðar sem framkvæmdast jóri
fyrir litið hlutafélag sem nefnt
var „Thore“. Hafði Tulinius
bætt samgöngurnar við ísland
stórum og skapað að mun betri
flutningskjör, en verið höfðu
hjá Sameinaða félaginú, á með-
an það var einvalt,
Bæði á þinginu 1905 og 1907,
hafði „Thore“ boðið í póstsam-
göngumar við Island, en árarvg
urslaust. Hlutafé félagsins var
alltof títið, aðeins 250 þús. kr.,
en þó gatf félagið arð.
Tulinius vildi nú stækka fé-
lagið, og gera það islenzkt ag
tryggja Alþingi og ráðherra
meirihluta í stjóminni. Til
þess að lesendur mínir geti sem
bezt dæmt um þetta deilumál,
leytfi ég mér að taifca hér upp
orðrétt frumvarpsgreinarmá!
úr A-deild þingtíðindanna
1909, þingskjal 546, sem hijóð-
ar svo:
I. GB.
Landsstjórninni veitist heim
ild til að kaupa hlutabréf i
gufuskipafélaginu „Thore“ fyr
ir 500 þúsund krónur með
þeim skilyrðum sem hér fara
á eftir:
a. að hliutafé félagsins verði
800.000 krónur;
b. að hlutir landssjóðs verði
4% forréttindahlutir;
c. að þessar breytingar ýerði
gerðar á núverandi skipastól
félagsins:
1. 1 stað skipanna „Komig
Helge“ og „Pernie", komi nýtt
skip eða nýlegt af likri stærð
pg gerð eins og <kip félagsins
„Sterling", og r^eð eigi minni
hraða.
Þetta skal vera framkvæmt
áður en landssjóður tekur h'lrat
í félaginu,
2. að keypt verði nýtt eða
nýlegt skip, af líkri stærð, eins
og skip félagsins „Sterling", og
með jafn miklum hraða að
minnsta kosti,
3. að keypt verði 2 ný eða
nýleg strandferðaskip með hér
um bil 150 smálesta farmrými,
farrrými fyrir 10—15 farþega á
1. farrými, 20—25 farþega á 2.
farrými og með 9 milna hraða
að minwsita kosti,
4. að útbúin verði kælirúm í
2 skipum að mimmsta kosti, af
framangreindum skipastól, sem
ganga landa á milli,
d. að landssjóður eigi rétt á,
að leysa til sín, fyrir ákvæðis
verð hvenær sem er hina al-
mennu hluti í félaginu,
e. að alþingi skipi stjórn fé-
lagsins að hálfu — 3 menn —
og ráðherra íslands sé auk
þess sj'álíkjörinn formaður
stjórnarinnar,
f. að skip Thorefélagsins,
sem nú eru, með þeirri breyt-
ingu, sem ræðir um undir statf-
lið C 1, verði afhent hinu nýja
félagi fyirir það verð, er þau
verða metin á.
Matið skal framkvæma af 3
mönnum, dómkvöddum af
landsyfirrétti Islamds,
g. að þær breytingar verði á
lögum Thorefélagsins, sem full
tirúar alþingis og ráðherra ís-
leunds telja nauðsynlegar til að
tryggja rétt landssjóðs, sem
forréttindahluthafa í fóiaginu.
Fram. á bls. 12
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
17. október 1971