Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.1973, Side 6

I Þórsmörk eru mörg einkenni
leg og fágæt örnefni og skal
hér aðeins minnzt á eitt þeirra,
bæði vegna þess að það hefir
verið á reiki og nokkrar getgát
ur komið fram um merkingu
þess.
f Árbók Ferðafélags Islands
1931 er stutt lýsing á Þórsmörk
og segir þar svo: „Úr Langadal
er svo að kalla samhangandi
gras- og skógargróður austur
að Búðarhamri. Hagar svo til
á þessu svæði víðast, að hvilft-
ir og daladrög skerast upp í fell
ið og eru dalbotnarnir víða
vaxnir ilmandi grasi, en brekk
urnar allar skógi vaxnar að
neðanverðu. Sé farið úr Langa-
dal austur sunnanverða mörk-
ina, heitir fyrst Litliendi og þá
Stóriendi, en Stöng er næst
Búöarhamri . . . Sleppugilshrygg-
ur heitir fellið austan Langa-
dals, er liggur norður að skóg-
lendi því, er nú var getið og
gengur Búðarhamar suður úr
honum austast."
f Árbók Ferðafélagsins 1943
er enn sagt frá Þórsmörk. Eru
þar nefnd Slippugil og sagt að
sumir álíti „að gilin hafi upp-
haflega verið nefnd Sleppugil
og sé það dregið af því, að fé
hafi oft sloppið inn í þau, þeg-
ar það var rekið fram Krossár
aurana".
Á korti dönsku landmæling-
anna er nefndur Sleppugils-
hryggur.
Maður sem er þaulkunnugur í
Þórsmörk frá fornu fari, sagði
mér að rétta nafnið væri
Slyppugil og nafnabrenglið út-
skýrði hann þannig:
„Landmælingamenn höfðu
með sér í Þórsmörk gagnkunn-
ugan mann úr Fljótshlíð, til
þess að veita sér upplýsingar
um örnefni. En sá galli var á,
að maður þessi var hljóðvillt-
ur og sagði Sleppugil, þegar
hann ætlaði að segja Slyppugil.
Þannig komst þessi afbökun
inn á kortið."
Hér er því um þrjú nöfn að
ræða á sama staðnum: Sleppu-
gil, Slippugil og Slyppugil og
getur ekki nema ein orðmyndin
verið rétt.
í Árbók Ferðafélagsins 1972
ritar Gestur Guðfinnsson ræki-
lega um Þórsmörk og farast hon
um svo orð um þetta örnefni:
„Austan við Langadal er
djúpt skógargil milli tveggja
hryggja, Fremri- og Innri-
Slyppudalshryggs, það nær
alla leið yfir í Tindfjallagil og
heitir Slyppugil. Sumir hafa í
seinni tið viljað kalla það
Sleppugil, en í gömlum heimild-
um er það alls staðar nefnt
Slyppugil og virðist það því
upprunafegra. Ýmsar vangavelt
ur hafa verið um nafngiftina og
sýnist sitt hverjum, en þess má
geta, að slyppa merkir yfirhöfn
eða hempa af sérstakri gerð,
hvernig svo sem menn vilja
tengja það við gilið eða lands-
lagið. Annað Slyppugil er rnun
ar innarlega á Almenningum og
kynni samanburður á giljunum
að geta gefið einhverja vísbend
ingu um nafnið." Enginn efi er
á því, að höfundurinn hefir lög
að mæla, er hann telur Slyppu
gil rétta nafnið. Og nú er bezt
að athuga öll þrjú afbrigði
nafnsins og byrja á Slippugili.
Mér er enn í minni þegar
Slippurinn i Reykjavík reis á
legg, þá særði þetta nafn mjög
máltilfinningu Jóns Ólafssonar
skálds og hann gat ekki setið á
sér að láta hneykslan sína í
Ijós. Hann ritaði þá biaðagrein
og spurði eitthvað á þessa leið:
„Hver rækallinn er slyppur?"
(en slyppur þýðir allslaus,
slyppur og snauður), og hann
hélt því fram, að ekkert ein-
asta orð í íslenzkri tungu gæti
hafizt á „slipp". Þetta rifjast
nú upp sem andmæli gegn því,
að skógargilin í Þórsmörk geti
heitið Slippugil, og mun óhætt
að strika yfir það nafn.
Þá er Sleppugil. Ekki hefi ég
trú á, að rétt sé sú skýring,
sem getið er að framan, að þetta
nafn sé dregið af því, að fjár-
rekstrarmenn hafi verið svo
sleppifengir, að missa fé úr
höndunum á sér inn í gilið, eða
sleppa kindum þangað. Nafnið
væri klaufalega myndað og lág
kúrulegt. Og væri þessi orsök
nafngiftarinnar, þá ætti gilið
ekki að heita Sieppugil heldur
Sleppigil. Nafnið bæri það þó
með sér, að ekki væri það fornt,
en vafalítið hefir gilið fengið
nafn sitt þegar á landnámsöld.
Hér gæti þó verið um aðra
merkingu forskeytisins að ræða
heldur en gizkað hefir verið á
og að sumu leyti sennilegri. f
fornu máli er til nafnorðið
sleppi, sem þýðir brekka eða
dalshlíð. Gæti sú merking ef til
vill falizt í nafninu Sleppugil
og merkti það þá brekkugil eða
hlíðargil (sbr. Bæjanöfnin
Brekkulækur og Hlíðartunga).
En þó er hér einn stór Ijóður á.
Eignarfall af sleppi er sleppis,
og þess vegna hefði gilnafnið
þá átt að vera Sleppisgil.
Þá er aðeins eftir nafnið
Slyppugil, sem heimildarmaður
minn og Gestur Guðfinnsson
telja hið rétta nafn. f fornu
máli er til nafnorðið slyppa,
sem þýðir yfirhöfn, kápa eða
skikkja (sloppur). En hvernig
má slík merking vera í nafninu
Slyppugil?
f Landnámu segir: Ásbjörn
Reyrketilsson og Steinfinnur
bróðir hans námu land fyrir of-
an Krossá fyrir austan Fljót
(Markarfljót). Steinfinnur bjó
á Steinfinnsstöðum og er ekki
manna frá honum komið. Ás-
björn helgaði land sitt Þór og
kallaði Þórsmörk.
Ofarlega í Þórsmörk á Al-
menningum, hafa fundizt bæj-
arrústir fornar og forngripir.
Ætla menn að þar hafi verið
Steinfinnsstaðir. Hefir þarna
orðið uppblástur mikill, en
skammt frá bæjarrústunum
stendur enn lítil skógartorfa,
sem heitir Kápa. Þetta örnefni
er einkennilegt, en það mun þó
geta leyst gátuna um nafnið á
gilinu. Þarna, þar sem stendur
hin einstæðingslega skógartorfa
og verst uppblæstri úr öllum
áttum, mun hafa verið stór skóg
arspilda á landnámstíð og skor-
ið sig úr þegar horft var yfir
landslagið, og þess vegna feng-
ið nafnið Kápa (sbr. kápótt fé).
Skógarkápa er ágætt nafn á af-
markaða skógarspildu, enda
þótt það nafn finnist nú eUki i
orðabókum. Og sé hér rétt til
getið, þá er skammt til skiln-
ings á nafninu Slyppugil, þar
sem skógarkápa skýlir brekk-
unum á báðar hendur í gilinu.
Merking nafnsins er því kápu-
gil (eða skógarkápugil).
Árna Óla
Úr Slyppiugili í Þórsmörk. Myndirnar tók Páll Jónsson.
Örnefna-
sögur
mRomsk
Andlitsmyndin
Framh. af bls. 5
undi greifinn dó í fyrra. Ég náöi
1 þessa mynd, þegar eignimar
voru seldar. Það er svo leiðin-
legt þegar svona höfðimgjaheim-
ili tvístrast. Hr. Bigger andvarp-
aði. Gósseigandinn varð fiátíðleg
ur á svipinn, rétt eins og hann
væri staddur í kirkju. Svo varð
augnablíks þögn, en síðan hélt
hr. Bigger áfram í breyttum tón:
— Eftir myndum, sem ég 'hef séð
virðist fjórði greifinn hafa verið
þunnleitur, Skuggalegur og fölur
maður. Það var ein'hvern veginn
ómögulegt að huígsa sér hann ung
an, heldur var eins og hann væri
alltaf fimmtugur. Aðaláhugamál
hans voru tónlist og rómverskar
fornminjar. Það er trl ein mynd
af honum, þar sem hann heldur á
fílabeinsflautu í annarri hendi,
en hinni styður hann á einhverja
rómverSka skurðmynd. Hann
eyddi að minnsta 'kosti helmingi
ævinnar á ferðalögum um Ítaiíu,
að snuðra eftir forngripum og
blusta á tónlist. Þegar hann var
eitthvað um hálfsextugt, datt
honum allt f einu í hug, að nú
væri tími til kominn, að hann
færi að gifta sig. Og þetta var
konan, sem hann valdi sér. Hr.
Bigger 'benti á myndina. — Auð-
æfin hans og tignin Wljóta að
hafa bætt upp 'hina og þessa
ágalla. Eftir svipnum að dæma,
getur lafði Hurtmore varla hafa
haft mikinn áhuga á rómverskum
fornminjum. Og eins trúi ég
trauðlega, að Ihún hafi haft mik-
inn áhuga á tónlist, vísindalega
eða öðruvísi. En hún hafði
ánægju af fatnaði og samkvæmis-
lífi, fjárhættuspili og daðri og
skemmtunum hvers 'konar. Svo
virðist sem nýgiftu hjónunum
hafi ekki komið alltof völ saman.
En iþau gættu íþess 'bara að láta
ekki á neinu bera. Ári eftir gift-
inguna, ákvað Hurtmore lávarð-
ur að ileggja upp í enn eina (t-
alíuferðina. Þau komu til Fen-
eyja snemma 'hausts. ( augum
greifans þýddu Feneyjar sama
sem eilff tónlist. Þarna voru dag-
legu hljómleikarnir hjá Galuppi í
munaðariieysingjahælinu Miseri-
cordia. Og svo var Piccini í Santa
Maria. Þá voru nýjar óperur í
San Moses og hundrað ikantötur
í jafnmörgum kirkjum. Og loks
voru eirtkákonsertar álhugamanna
og Porpora og beztu söngvara álf
unnar, og loks var Tartini og fær
ustu fiðlusniflingar. En í augum
frúarinnar voru Feneyjar allt
annað. Þær voru sama sem fjár-
hættuspil 'í Ridotto, grímudans-
lei'kir, glaðleg ikvöldsamkvæmi —
allar skemmtanir skemmtilegustu
borgar veraildar. Með því að lifa
svona hvort sínu l'ífi heföu iþau
getað verið ánæigð 1 Feneyjum um
alllan aldur. En svo einn daginn
fékk lávarðurinn iþá háskalegu
hugmynd að 'láta mála mynd af
konunni sinni. Honum var bent
á Giangoliini, sem var upprenn-
andi og efnilegur málari. Og frú-
Framh á bls. 13