Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.1973, Síða 7

höfudrít
þórbergs

Eftir Sigurð Guðjónsson 1. grein
Þá erum viO komin að einu allra
merkasta riti Þórbergs Þóröarson-
ar, Ofvitanum, er út kom i tveim
bindum 1940—'41. Þessi bók segir
frá fjórum unglingsárum I lífi hóf-
undar 1909—1913. Hún hefst á þvi
að skítkokkurinn og eiturbrasar-
inn tekur þá ákvörðun að hætta til
sjós, en leita spekinnar í Kenn-
araskólanum í Reykjavík. Og hann
ræöur sér varla yfir fögnuði, aö fá
loks svör við ráögátum lífsins. En
hann varð fyrir hræðilegum von-
brigðum. Hann fann enga vizku og
speki. „ÞaÖ rofaöi aldrei til. Ég
komst aldrei aö efnlnu. Þaö var út-
séö um, að þessar dýru bækur gæfu
mér rtokkurn tíma svör viö einni
einustu ráögátu, sem þekkingarþrá
mín haföi giimt viö í hinni mann-
félagslausu einveru lífs míns.“ Ein-
hvern veginn kemst Þórbergur þó
i gegnum skólann meö sæmilegum
vitnisburöi.
Hann haföi fengið herbergi í svo-
kölluöu Bergshúsi. Þetta hús var
þrungið niöi aldanna og þar mátti
heyra skóhljóö dáinna daga. Og
þarna var miðdepill hins andlega
lifs Þórbergs og kunningja hans,
sem þangaö komu í heimsókn. Þar
var spjallaö um skáldskap, stjórn-
mál, trúmál, kvennamál og allt
sem nöfnum tjáir aö nefna, ævin-
lega af sama brennandi áhuganum.
En Þórbergur var ekki aöeins vel
máli farinn i rökræöum og hrók-
ur alls fagnaöar á glöðum stund-
um. Eöli hans risti miklu dýpra.
Sannleiksþráin var jaín knýjandi
sem áður. Hún er hiö dýpsta i fari
þessa einkennilega manns. Hann
segir um hana i Ofvitanum: „Hin
föLskvalausa leit æskuára minna
aö staöreyndum og hnitmiöuöum
árangri ól upp í mér ýtarleik og
nákvæmni, kom inn hjá mér rót-
gróinni óbeit á grunnfærni og yfir-
borösvinnubrögöum og geröi viö-
leitnina til aö vita hið rétta og
fylgja hinu viturleeasta í hverju
einu að huggrónum frumparti sál-
arlífsins. Ég minnist þess ekki, aö
sá veikleiki hafi nokkurn tíma
læözt inn hjá mér eitt brot úr and-
artaki ævi minnar aö hagræða for-
sendum, vikja viö ályktunum eöa
haga afstööum eftir áliti, hags-
munum eða vináttu.“
Þrá Þórbergs eftir vizku og full-
komnun var alltaf jafn einlæg og
ákveðin. Þessi viðleitni olll sífelldri
styrjold milli hans æöra manns og
skítkokksins og eiturbrasarans,
þar sem hinn síöarnefndi fór oft-
ast meö frækilegan sigur af hólmi.
Lýsing Þórbergs a þessari óvægu
baráttu er einn af skemmtilegustu
og bezt rituöu þáttum bókar hans.
Og svo var það einn haustdag aö
stulka kom 1 Bergshús. Þessi dag-
ur varö einn mesti örlagadagurinn
í lífi Þórbergs, því að nú hól'st
ævintýrið um elskuna hans.
Eftir að hafa lokið prófi upp úr
fyrsta bekk Kennaraskólans haföi
Þórbergur hug á að komast í
menntaskóla og hóf aö lesa undir
gagnfræðapróf i því skyni haustiö
1911, en þreytti ekki prófiö fyrr en
voriö 1913. Honum mistókst hrapai-
lega og beygöur aí vonbrigðum og
þrúgaöur ar fátækt og umkomu-
ieysi gekk hann frá prófboröinu i
miöjum klíöum. Um sumarið iær
hann vinnu við að mála hús í höf-
uöstaðnum. En þá þornaöi aldrei
af steini og hann svalt heilu
hungri. Þegar hann var nær dauöa
en lífi af vesöld og skorti bankar
Erlendur i Unuhúsi upp á hjá hon-
um og fær hann til aö máia Unu-
hús. Og þar iýkur sögu Oívitans.
Þar fer tæplega á milli mála aö
Ofvitinn er hin hreinskilnasta,
frumlegasta og einhver alira
skemmtilegasta sjálfstjáning, sem
sett hefur verið saman á islenzku
máii. Sannleikskröfur höfundarins
eru svo aídráttariausar aö hann
tiltekur Jatnvel upp á mínútu hve-
nær hinn eða þessi atburðurinn
helur átt sér stað og hann lýslr
veðurfari á þessari tilteknu stundu
eins og hann sé að senda veður-
skeyti. Þetta hafa dagbækur hans,
sem hann hefur lengi halaiö, gert
honum kleift. En hvernig er méð
hin löngu samtöl og endalausu
hugrenningar, þar sem hver hugs-
unin rekur aöra eins og mynd á
tjaldi? Einstaka orö og setningar
í samtölunum kunna aö vera eins
og í raunveruleikanum, en aö ööru
leyti hefur höíundurlnn oröið að
búa þau til á sem sennilegastan
hátt. Aðalatriðið er, aö þau lýsi
hugsunargangi, málfari og per-
sónulelka þeirra, sem frá er greint.
Hugrenningatengslin kunna á
sama hátt að vera tilbúin. En þau
gefa samt sem áður góða mynd af
sögumanni, en ailar æviisögur eru
fyrst og fremst spegilmynd höf-
unda sinna, en ekki sagnfræði. Lík-
lega eru flestir ytri atburðir bók-
arinnar nokkurn veginn réttir. ÞaÖ
sem Ivar Orgland hefur rannsak-
að af sannfræöi Islenzks aöals
varöandi Stefán frá Hvítadal,
bendir til þess, aö þar sé meiri
sögulegur sannleikur, en maður
Jofnvel gæti búizt við. Skyldi ekki
hiö sama gilda um Ofvitann. Þó er
vert aö gefa þvi gaum að Ofvitinn
f Jallar enn meira um innra lif
sögumanns heldur en Islenzkur
aðall. En allt sem stendur i bók-
inni hefur á sér hinn trúlega blæ.
Þaö er meöal annars að þakka ná-
kvæmni í lýsingum allra kringum-
stæðna og umhverfis. Hverjum
krók og kima er lýst i Bergshús-
inu, herbergjaskipan, hæð, lengd
og breidd baöstofunnar, tölu stiga-
þrepa, fjölda rúða í gluggum og
svo framvegis.
Miklll fjöldi manna kemur við
sögu I Ofvitanum. Og þeim er lýst
afar nákvæmlega, útliti, töktum
og háttum. Þórbergur er sérlega
fundvís á ýmiss smáeinkenni per-
sóna sinna, sem gerir þær sérlega
skýrar og lifandi. Dæmi þessa er
t.d. Emil Waage, elnn af fastagest-
um baöstofunnar. Oft tekst höf-
undi aö lýsa mönnum þannig, aö
lesandinn verður fyrir svipaðri
reynslu og þegar hann kynnist nýh-
um kunningja. Þaö eitt er frábært
■ afrek.
I samtölum eru einkenni per-
sónanna svo skýr, að það er engu
likara en maöur sé staddur i miöj-
um hópnum og hlusti á samræöurn-
ar. Þetta kemur vel i ljós, þegar
Þórbergur hefur safnað baöstofu-
gestunum saman til aö hlýöa á
nýju llfsreglurnar sinar og eins
þegar þeir fagna gamlárskvöldi á
sama staö 1909. En Þórbergur ger-
ir jafnframt meira aö þvi en í ls-
lenzkum aöli aö túlka persónuleika
félaga sinna, eins og hann kemur
honum fyrir sjónir. Og hann ein-
skoröar sig ekki aðeins við ytri
staðreyndir, heldur reynir hann að
kafa niður I sálarlíf þeirra. Jafn
nákvsemar og innsæisþrungnar
' mannlýsingar eiga sér engan llka í
íslenzkrl ævisagnaritun.
En það er framar öllu ofvitinn,
sem er burðarás þessarar bókar,
þessi einkennilegi grannvaxni
unglingur með rautt hár og breitt
neí, þessi örsnauði kokksræfill,
sem er svo hlægilega ónormal aö
telja vizku og fullkomnun eftir-
sóknarveröast allra gæða, þessi
fádæma auli i praktiskri lífsfíló-
sófiu, þessi vonlausasti elskhugi
heimsins. Hann fann ekki vizkuna
i þeim musterum, sem hann hélt að
hennar vrori aö leita. Þaö urðu
hinu einfalda Suöursveitareöli
hans sár vonbrigöl: „Það kom
hvergi nærri einu einasta viöfangs-
efni, sem mitt sl-hungraða lif haföi
knúiö mig til aö reyna aö brjóta
til mergjar. Þaö kom engri
minnstu hreyfingu á sálarlíf mitt,
. kveikti ekki i mér neina aökenn-
ingu af jákvæöri aökenningu til
lífsins. Þaö kom aldrei 1 námunda
við nein kjarnamái tilverunnar,
■ skóp enga gerjun í sálinni, engan
gróanda 1 vitsmunalifinu, engan
styrk í innrætinu.
En þessi andlausi samtíningur
' kom mér oft til aö spyrja sjálían
mig: Hvers vegná er okkur ekki
, veitt nein tilsögn i aö byggja upp
. sálir okkar, svo aö við veröum of-
urlítiö vitrari, betri og sterkari
einstaklingar? Hví er okkur ekki
kennt aö beita hugsuninni, aö vega
og meta röksemdir, aö draga rétt-
ar ályktanir, aö finna réttar undir-
stööur aö réttum ályktunum? Af
hverju er okkur ekki leiðbeint í aö
hugsa og breyta sjálfstætt, að elta
ekki aðra, að gerast ekki þrælar
vanahugmyndanna?
Af hvaöa ástæöu er þaö ekki
brýnt fyrir okkur aö leita sannleik-
ans, aö finna sannleikann, aö
fylgja sannleikanum, aö lifa fyrir
sannleikann? Hverju sætir þaö, að
viö erum aldrei uppfrædd í aö
vinna bug á veikleika okkar, að
sigrast á óttanum, hatnnu,
hræsninni, undirlægjuskapnum,
sorginni, ágirndinni, öfundsýkinni,
drottunargirninni ..... ?
Hvernig i ósköpunum stendur á
þvi, aö viö erum ekkert frædd um
manneðliö og mannlífiö eins og
þetta hvorttveggja er 1 raun og
veru ?
1 fáum orðum sagt:
Hér er andskotans ekkert gert til
að auka manngildi okkar."
Þaö er ekki aö furöa þó aö mað-
ur er slikar kröfur geröi til upp-
fræðslu yröi fyrir grimmilegum
vonbrigöum meö þulustaglið. Þá
voru vonbrlgöin meö kennarana
ekki minni. Þeir voru engir lífs-
spekingar. Þeir voru aðeins hvers-
dagslegar smásálir, sem vissu ekk-
ert um llfiö og sannleikann. Og
skólafélagarnir voru honum fram-
andi og óviökomandi. Hiö mikla
musteri vizkunnar hrundi ofan frá
og niður úr.
Hiö einfalda eöli ofvitans opin-
berar oft furðulegan, næstum
ótrúlegan ankannahátt. Stúlka 1
mjólkurbúð segir: „Var það nokk-
uð fleira fyrir yöur? Var hún aö
fala mig?“ Hann kærir sig hreint
ekki um að láta bera sig undir at-
kvæöi. Hann getur alveg gengiö.
Og hann stingur á sig atkvæða-
kúlu á stúkufundi, hafandi ekki
hugmynd vun hvern andskotann
hann er með. En útakanlegasta
hann skundar heim tii dr, Jóns
Þorkeissonar til að fá lánaðar 8
krónur fyrir skóm. Þaö er ekki um
aö villazt. Hann er ofviti.
Eða er þetta ótuktarskapur í höf-
undinum, sem hefur gaman af aö
draga sig sundur og saman »"háÖi?
En ofvitinn getur líka stundum
veriö dálítiö gáfaður. Að minnsta
kosti er meira af hugsun í sögu
hans en tltt er i ævisögum annarra
manna. Flestir íslenzkir ævisagna-
ritarar viraðst aldrei hafa hugsaö
ærlega hugsun og aldrei haft neina
skoðun á nokkrum hlut. En ofvit-
anum þykir ekkert eins skemmti-
legt og að hugsa. Hann brýtur
ekki aöeins heilann um hinztu rök
tilverunnar, heldur leggur hann sig
mjög fram um aö veröa vel aö sér
í pólitík þeirra tlma. Hann gerir
skarpar heimspekilegar athuga-
semdir um allt miili himins og jarö-
ar, rýnir Jafnframt dýpra inn I viö-
fangsefni sin, en algengt má telj-
ast, hvort sem það eru persónuleg-
ir vinir hans eöa heilabrot um lífiö
og tiiveruna. Þetta gerir hók hans
einstæöa i flokki islenzkra ævi-
sagna.
1 raun og veru er þessi bók sjálf-
stæðir þættir um ýmsa atburði 1
lífssögu höfundar, þó framvinda
þeirra í timanum tengi þá lauslega
saman. Þessir þættir gota verið al-
varlegir og þrungnir dálítillí
beiskju, sem er nær einstæð i rit-
um Þórbergs. Svo er til dærms um
vonbrigöi höfundarins með skól-
ann. AOrir eru gamansamir og fjör
legir og gneista af fingeröri og
stundum hrikalegrl kýmni eins og
þættirnir um engladansinn og mál-
fundinn í baöstofunni, en framar
öllu frásögnin um tildragelsið i
kirkjugaröinum. Það er liklega það
bezta í bókinni: lifandi samtals-
list, frábær húmor og glæsileg frá-
sögn. Sumir kaflar eru dreymnir
og lýrískir eins og þátturinn um
Skólasystur, aörir eru kyrrlátin og
alvarlegir í bragöi eins og þeir er
lýsa örbirgð og einstæðingsskap
ofvitans. Það má raunar telja það
mikiö afrek I stílsnilld og frásagn-
arlist að gera þær langdrengu og
ömurlega hugrenningar að sæmi-
lega skemmtilegum lestri. Þó eru
þær leiðinlegasti hluti bókarinnar.
Jafnframt því að vera lífssaga
Þórbergs er Ofvitinn merk menn-
ingarleg heimild um þessa tíma, til
dæmis um millilandafrumvarpiO
og alþingiskosningarnar 1911. Auk
þessa eru allar lýsingar í bókinni
svo iskýrar og lifandi að maður
blátt áfram sér atburði og um-
hverfi með eigin augum.
Eins og í islenzkum aöli er meg-
in frásögnin sums staðar með
sagnaþáttum af öðrum mönnum.
Þannig fjallar kaflinn Bókfell ald-
anna eingöngu um fyrri íbúa í
Bergshúsi. Saga Eiríks frá Brún-
um er með því bezta i bókinni,
ekki sizt fyrir þá sök, að þar kem-
ur fram innileg samúð með ein-
stæðum örlögum þessa furðuilega
manns, en slík samúö meö persón-
unum er ekki algeng í ritum Þór-
bergs. Þessir útúrdúrar falla, þrátt
fyrir allt, ekki illa í heildaríorm
bókarinnar.
Stíll Ofvitans er nákvæmari en
nokkurn tíma fyrr og hvert orð
grandgæfilega valiö til þess aö ná
einmitt þvi, ,sem fyrir höfundinum
vakir. En hann er jafnframt lengri
í sér og oröfleiri en á nokkurri
bók Þórbergs fyrr og síðar. Ann-
ars er engan veginn auðvelt aö
gera grein fyrir þeim margvíslegu
blæbrigðum er falla á rithátt bók-
arinnar. VÍOa er málfari alþýðu
manna haldið lítt hefluðu, fyrst og
fremst auðvitað í samtölunum.
Þetta gerir stilinn mjög ferskan
og lifandi. Auk þess er ritháttur-
inn oftast beygöur undir húmor
höfundarins, þótt stöku sinnum fái
hann alvarlegan og heimspekileg-
an blæ. Stirfni, skrúf eöa tilfinn-
ingasemi finnst hvergi þó leitað sé
meö logandi ljósi um alla bókina.
Frásögnin er á þann veg, eins og
áöur er getiö, aö þaö er sem maö-
ur heyri höfundinn tala við hliðina
á sér og sjái atburðina meö eigin
augum. Þó er því ekki að leyna að
stundum verða hinar löngu hug-
renningar sögumanns nokkuö lang-
dregnar og eilítið þreytandi á
köfium, einkum 1 síðari hluta bók-
arinnar. Þaö er annars einkenni á
mörgum bókum Þórbergs, hvað
sem veldur, aö síöari hlutinn stend
ur hinum fyrri aö baki. Þótt Ofvit-
inn sé ekki jafn lýriskur i anda
og rómantiskur og Islenzkur aöall
er hann enn ríkari af skemmtileg-
um mannlýsingum og skoplegum
atburöum. Og hann er litaður
þyngri móralskri alvöru og af-
dráttarlausari hreinskilni. I lok
bókarinnar skilgreinir höfundur-
inn verk sitt á þessa leiö: „Og lýk-
ur hér sögu ofvitans, sálarlýsLng-
unni miklu, bókinni um baráttu
umkomulauss unglings í myrkum
mannheimi, I lelt hans eftir vizk-
unni, i villum hans i ástinni, í niö-
urlægingu hans í örbirgðinni, frá-
sögninni er rituö hefur veriö af
mestum frumleik og fLekklausastri
hreinskilni at norrænu máli.“ Og
betur verður þessu verki naumast
lýst í fáum orðum.
Þórbergur mun hafa verið meö
framhald af Ofvitanum á prjónun-
um þegar Ragnar í Smára fékk
hann til að skrifa Ævisögu sera
Árna Þórarinssonar. Og þó íram-
hald Ofvitans hefði efiaust orðið
merkilegt verk igetum við aöeins
þakkað að Þórbergur tók aö sér rit-
un þessarar bókar. Þetta er lengsta
ævisaga sem rituö hefur veriö á
Frainh á bls. 13