Lesbók Morgunblaðsins - 02.06.1979, Qupperneq 12

Brotnar eru borgirnar III — Árni Óla
Arnarhóls er fyrst getiö af öllum
örnefnum í Reykjavíkurlandi. Vífill og
Karli fundu öndvegissúlur Ingólfs viö
Arnarhól fyrir neöan Heiði, segir Land-
námu.
Nú er þaö svo um sjálfan Arnarhól, aö
hann náöi hvergi aö sjó. En noröur úr
honum skagaöi annar hóll, út í sjóinn, og
var mýrarslakki á milli þeirra. Ytri hóllinn
var oftast nefndur Arnarhólsklettur, enda
voru klettar aö honum viö sjóinn. Mundu
öndvegissúlurnar tæplega hafa getað hitt
á verri lendingarstaö en kletta þá, og
heföu auövitaö brotnað þar í sprek og
smælki í sjógangi. Vér höfum því fyrir
satt, aö súlurnar hafi komiö á land inni í
víkinni, þar sem var sandfjara.
Litlar sögur fara af Arnarhóls-
kletti þar til áriö 1809 aö Jörund-
ur hundadagakonungur handtók
Trampe greifa og geröi sig
sjálfan aö „herra til sjós og
lands“ á islandi, þótti honum þá
ráðlegt að víggiröa Reykjavík, og
fann þá engan annan staö hent-
ugri fyrir vígi heldur en Arnar-
hólsklett, sem gekk allhár og
þverhníptur fram í höfnina.
Aöalhjálparhellur hans við her-
töku landsins voru þeir Phelps
kaupmaöur, sem átti skipiö
„Margreth and Anne“, sem lá hér
á höfninni, og undirkaupmaöur
hans Savignac aö nafni. Og nú
ákvaö Jörundur aö hið nýja vígi
skyldi heita í höfuöiö á Phelps og
kallast Fort Phelps, en yfirhers-
höföingi í virkinu skyldi vera
Malmquist beykir. Hann var
sænskur aö ætt, en var
verzlunarþjónn hjá Phelps.
í júlímánuði um sumariö var
virkisgerðin hafin og gekk verkiö
vel fram. Var þar hlaöin heljar-
mikil brjóstvörn úr torfi og grjóti
og var í hálfhring fremst á klettin-
um. En þá vantaöi fallbyssurnar,
því aö ekkert vígi má án þeirra
vera.
Áriö 1668 haföi Henrik Bjelke
höfuðsmaöur látiö reisa virki hjá
Bessastöðum, og hefir þaö alltaf
veriö kallað Skansinn. Flutti hann
þangaö 6 fallbyssur og voru þær
þar enn. Aö vísu voru þær orönar
kolryðgaðar og sumar sokknar í
jörð, eftir að hafa legið þar svo
lengi umhiröulausar. Var nú
ákveðið aö sækja þessar fall-
byssur og hafa þær Reykjavík til
varnar. Hinn 19 júlí voru sóttar þrjár
fal%byssur og þeim komiö fyrir í hinu
nýja vígi, og tveimur dögum seinna voru
hinar þrjár sóttar og þeim komið fyrir á
sama staö. Hefir flutningurinn sýnilega
gengiö mjög vel, og eins hefir gengiö vel
að koma þeim fyrir á nýja staönum, því
að 25. júli var fyrsta fallbyssan reynd —
skotiö úr henni tveimur skotum „og gekk
vel“ að því er sjónarvottur sagöi.
Þegar vígið á Arnarhólskletti var full-
gert, og allar sex fallbyssurnar reyndust
vel, þá lét Jörundur draga þar á stöng
gunnfána sinn og íslands.
En svo kom enska herskipiö „Talbot"
og þá var kollvarpaö konugstign Jör-
undar. Skipherrann og þeir Stephens-
bræöur sömdu svo um 18. ágúst, aö
Reykjavík skyldi óvíggirt. Var þá gengið
aö því aö rífa niður Fort Phelps og geröu
þaö sjóliöar á Talbot.
í Árbókum Espólíns segir, aö vígiö hafi
verið rifiö gjörsamlega niöur og fallbyss-
urnar fluttar inn í Viöeyjarsund og þeim
sökkt þar. í íslenzkum Sagnablööum
segir, aö þeir ensku hafi velt fallstykkjun-
um í sjóinn og brotiö niöur skansinn.
Hér er þó eitthvaö málum blandaö, því
aö 1841 gaf bæjarfógeti út alvarlegt bann
viö því, aö strákar væru aö troöa steinum
í fallbyssurnar í víginu, því aö þaö gæti
valdið slysi, ef skotiö væri úr þeim. En
nokkrum árum seinna viröast fallbyss-
urnar allar horfnar, hvaö sem hefir oröiö
af þeim. Sést þaö bezt á því, aö þá er
Trampe greifi kom meö danska herflokk-
inn hingaö 1851 til þess aö hræöa
íslendinga, þá var þarna hvorki vígi né
fallbyssur.
Dátarnir höföu ekkert að gera og var
þeim því fengiö það starf, aö hlaða upp
vígi Jörundar.. Voru þeir aö dunda viö
þetta um haustið og allan veturinn, og
luku ekki verkinu fyrr en um voriö og var
vígið þá kallaö „mikið mannvirki“. Er þaö
var lítið gagn í því vegna þess aö þaö var
vopnlaust, nú voru engar fallbyssurnar.
Trampe fór því fram á það viö stjórnina,
aö hún sendi hingað fimm fallbyssur
sæmilega góöar. En stjórnin neitaöi aö
veröa viö því, og í þess stað kallaöi hún
herflokkinn heim til Danmerkur.
Afrek hans hér á landi haföi veriö það
eitt aö hlaða þetta vígi. Haföi þaö nú
fengið nýtt nafn og var kallað „Batteríiö"
og undir því nafni gekk þaö upp frá því.
Smám saman hrörnaði þetta mikla
mannvirki og var seinast ekki oröiö
annað en grasi gróinn veggur í hálfhring
yzt á hólnum. Þetta vígi kom því lítt við
sögu lands og bæar.
Samt sem áður höföu Reykvíkingar
miklar mætur á þessum staö, því aö
þaðan var útsýni bæöi vítt og fagurt,
einkum á blíöum sumarkvöldum, „þegar
sólin við Jökulinn rann.“ Þangaö sótti þá
margt fólk og haft er eftir danskri konu,
er gift var íslenzkum kaupmanni og
þóttist kunna íslenzku, að hún hefði einu
sinni sagt viö mann sinn: „Góöi komdu út
á Batteríið og,sjáðu hvað sólarniöurgang-
urinn er eigindómlega fallegur".
Og svo var önnur dönsk kona gift
íslendingi, sem vildi endilega fá Batteríiö
keypt til þess aö reisa þar fagran bústaö.
Þetta var 1893 og kaupbeiönin var lögö
fyrir Alþingi, því aö þaö þurfti aö setja lög
um þetta, vegna þess aö Arnarhóll var
opinber eign. En þá ætlaöi allt vitlaust aö
veröa. Þingmenn hnakkrifust um þetta
dag eftir dag, og svo mikill móöur var í
bæarmönnum, aö annars eins eru naum-
ast dæmi. Jafnvel stilltustu og gætnustu
menn misstu alveg taumhald á sér.
Borgarafundur var haldinn og sölunni
harölega mótmælt, en hótunarbréfum
ringdi yftr þá þingmenn , er vildu selja.
Síðan voru þinginu send mótmæli gegn
sölunni og var þaö mótmælaskjal undir-
ritaö af 300 mikils metnum borgurum í
bænum. Og margt fleira geröist þá
sögulegt. En hin mikla andúö bæar-
manna varö til þess, aö stjórnin neitaöi
aö samþykkja frumvarp um aö selja hinni
dönsku konu Batteríið.
Svo liöu rúm 20 ár. Þá var hafist handa
um hafnargerö í Reykjavík. Þá var
Arnarhólsklettur brotinn niður aö grunni
og haföur í uppfyllingu. Og þar fór
Batteríiö, en þá hreyföi enginn mótmæl-
um.
Aö vísu lágu til þess sérstakar
ástæöur. Reykvíkingar höföu lengi þreyö
aö fá fullkomna höfn og þeir vissu aö til
þess þurfti aö gera breiöa hafnarbakka
meö landi fram, þar á meðal framan við
Batteríið. En um 'eiö var svo komiö aö aö
Batteríið náöi ekki framar aö sjó og
glataði algjörlega svip sínum.
Þess vegna hreyfði enginn mótmælum
þegar fariö var aö brytja þaö niður, enda
þótt mörgum þætti vænt um þaö og teldu
þaö sögulegan staö.
En þaö er ekki aöeins Batteríiö og
Arnarhólsklettur, sem höfnin hefir gleypt.
Stór, sneiö noröan af Öskjuhlíð fór í
Grandagaröinn og Örfiriseyargarðinn.
Stórgrýtisurðin sunnan og austan í
Skólavörðuholti varð aöalefni í Ingólfs-
garö. Síöan var flegin þykk spilda af
holtinu, svo aö þaö varö óþekkjanlegt
þeim megin, og var hún notuö til upp-
fyllingar í höfninni. Meö henni fór
Steinkudys.
Höfnin hefir einnig gleypt allar hinar
mörgu varir og uppsátur frá árabátaöld-
inni. Hún gleypti einnig Steinbryggjuna,
sem gerð var fram af Pósthússtræti áriö
1884, fyrsta og elzta hafnarmannvirki hér.
Höfnin hefir einnig látiö breyta allri
strandlengjunni frá Ingólfsgaröi inn aö
Laugarnesi, og nú viröist Kolbeinshaus
eiga aö hverfa í þá uppfyllingu.
En innan viö Laugarnes er
komin Sundahöfn og hún byrjaði
á því, aö brjóta þar niöur ein-
kennilega sjávarhamra. Þar fóru
forgöröum Köllunarklettur og
Líkavaröa, sem voru fræg ör-
nefni frá þeim tíma er kalustur
var í Viöey. Kleppskaft, sem var
einkennilegt hornbjarg niöur af
Kleppsspítala, hefir og veriö
brotiö niöur að miklu leyti. Og nú
er rööin komin að Gelgjutanga.
Þegar Langholtiö tók að
byggjast, var þykkum jaröveg
flett af suöurenda þess, og fór
þaö allt í höfnina. Áöur haföi
verið brotiö framan af holtinu, og
fór þaö efni í Sogaveginn, er
hann var geröur. En þá hurfu
Þjófaskörö, sem voru sunnan í
holtinu.
Vegna umstangs margra
mannvirkja, hefir orðið gjör-
breyting á upphaflegu landslagi í
Austurbænum, og hefir höfnin
átt drýgstan þátt í því.
Þó hefði höfnin getaö valdiö
hér enn meiri umturnan, ef fariö
heföi veriö eftir uppástungu, sem
kom fram 1862, og mörgum þótti
þá mjög glæsileg. Sú uppá-
stunga var aö vísu í tvennu lagi.
Fyrri hluti hennar var um þaö, aö
dýpka Tjörnina 'og gera þar
skipalægi, en grafa úr henni
skipgengan skurð þvert í gegn-
um miöbæinn til sjávar. Mun sá
skuröur sennilega hafa átt aö
liggja yfir lóöina þar sem Al-
þingishúsið stendur nú, og
þaöan til sjávar um Pósthús-
stræti. „Með þessu fengist fögur
og örugg höfn, og þaö svæöi yröi
þá aö miklu gagni, sem nú er til einskis
nýtt“, sagði stjórnarblaðiö íslendingur.
Hinn hluti tillögunnar var á þá leiö, aö
gera skipakví á Austurvelli og skyldi hún
ná yfir mestan hluta vallarins. Var gert
ráö fyrir því, aö þarna væri hægt aö grafa
svo djúpt aö sjávardýpi yröi þar um 20
fet. Til sjávar yröi svo aö grafa skipgeng-
an skurö og gera þar heljar mikla flóögátt
eöa stíflu, svo hægt væri aö halda sjó í
höfninni um fjöru.
Jafnframt voru birtar áætlanir um hvaö
þessi mannvirki myndi kosta mikið, og
þótti af því líklegt, aö ráöandi menn, eöa
stjórnin sjálf, stæöi þar aö baki.
Menn ættu aö gera sér í hugarlund
hverjar afleiðingar þess heföu oröiö,
aógera Austurvöll aö höfn. Aö vísu þarf
ekki aö gera ráö fyrir því, að þetta heföi
orðið til frambúðar, en þaö heföi haft hin
ótrúlegustu endaskipti á Miðbænum og
gagnger áhrif á allt skipulag Reykjavíkur
fram til aldamóta. Og heföi nú bæöi
Austurvöllur og Tjörnin fariö til hafnar-
geröar, þá heföu tvær kærustu náttúru-
gersemar Reykvíkinga Austurvöllur og
Tjörnin horfiö meö öllu.