Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.1981, Síða 14

Sigurður Skúlason magister:
Nokkur aðskota-
orð í íslensku
Fyrir þremur árum birtust í Lesbók nokkrir þættir
Sigurðar Skúlasonar um sama efni og var þeim vel
tekiö. Síðan hefur Sigurður haldið áfram athugunum
sínum og birtist árangurinn hér og í næstu tölublööum
Lesbókar.
Undanfarin ár hef ég varið allmikl-
um tíma til að tína saman erlend orð
sem ég hef rekist á í íslensku ritmáli
eöa heyrt hrjóta af vörum hérlends
fólks. Árið 1978 birtust í 38.-42. tbl.
Lesbókar Morgunblaösins nokkur sýni
þessarar iðju. Kom þá í Ijós að ýmsa
langaöi til að fá upplýsingar um fleiri
aðskotaorð í móöurmálinu. Hefur orð-
ið að samkomulagi að hér verði um
nokkurt skeið birt framhaldsskrá um
erlend tökuorð í íslensku. Af fjölda
þess háttar oröa, sem ég hef tínt
saman, birtust aðeins 195 í Lesbók
áriö 1978 svo af nógu er erin aö taka.
Eftirfarandi greinargerö er framhald
af skránni frá 1978. Eins og þar tilfæri
ég fyrst merkingu oröanna eftir Oröa-
bók Menningarsjóðs sem Árni Böðv-
arsson ritstýrði (skammstöfuð OM) ef
þau hafa fundist þar. Síðan hef ég
athugaö hver þeirra fyndust í fornu
máli með því m.a. aö gá aö þeim í
orðabók Joh. Fritzners (skammstöfuð
Fr.). Því næst hef ég leitaö að uppruna
oröanna í erlendum fræðiritum og loks
athugað hvenær þeirra hefur orðið
vart í íslensku með því að kanna
seðlasafn Orðabókar Háskólans
(skammstafaö OH). Auövitaö hafa flest
þessara oröa heyrst hér mislengi í
talmáli áöur en þau komust inn í
ritmáliö. Færi ég starfsmönnum oröa-
bókarinnar bestu þakkir fyrir frábæra
greiðvikni við mig. Hafa þeir aldrei
þreyst á aö sinna fyrirspurnum mínum.
Oröasöfnun þeirra er orðin mjög
yfirgripsmikil og eykst jafnt og þétt, en
vitanlega eiga þeir enn eftir aö kanna
mikiö lesmál, einkum frá 20. öld.
Athugunum mínum á seðlasafni OH
vegna eftirfarandi skrár lauk snemma í
júní 1980. Upplýsingar þaöan eftir það
finnast því ekki hér.
Eins og orðaskrá mín í Lesbók 1978
er þessi framhaldsskrá samin við hæfi
fróðleiksfúss almennings, enda birt
fyrir tilmæli hans. Enn hefur mér því
miður ekki gefist kostur á aö rannsaka
nægilega feril aðskotaorðanna hingaö
til lands enda ekki áhlaupaverk. Lang-
flest þeirra eru auövitað hingaö komin
úr dönsku vegna langvinnra samskipta
okkar viö Dani umfram aðrar þjóöir.
Því hef ég eins og áöur yfirleitt birt
hina dönsku orðmynd þeirra (skamm-
stafaöa d) en auk þess stundum hina
þýsku (skammstafaða þ) sem ætla má
að danska orðmyndin sé alloft komin
af. Vegna talsverðra áhrifa á íslensku
frá ensku upp á síökastiö hef ég einnig
til fróöleiks birt enskar orðmyndir
aðskotaorðanna (skammstafaðar e)
enda þótt ekki viröist mjög oft vera um
áhrif frá þeim aö ræða. Ef önnur
tungumálaheiti eru skammstöfuö,
merkir fr. franska, ít. ítalska, lat. latína,
gr. gríska, fhþ. fornháþýska o.s.frv.
Þarflaust finnst mér aö skýra aðrar
þess háttar skammstafanir sem marg-
ar hverjar eru alkunnar úr kennslubók-
um.
Oröasamtíning minn hóf ég að
áeggjan nemenda minna sem fyrr og
síðar hafa haft margs að spyrja um
uppruna og merkingar oröa. Þeim
tileinka ég enn sem fyrr prentaöan
afrakstur þessa söfnunarstarfs. Skylt
er aö þakka þeim fjölda annarra
manna, flestum mér ókunnum, sem
hafa sýnt þessari söfnun áhuga eftir
að þeir lásu orðaskrána í Lesbók áriö
1978. Þess skal getið að aðskotaorðin
í eftirfarandi skrá verða ekki alltaf birt
í stafrófsröö.
Hér veröur byrjað á að geta fáeinna
orða úr skólamáli Reykjavíkurskóla á
19. öld. Sá skóli heitir í dag Mennta-
skólinn í Reykjavík. Þessi orð hef ég
valið úr orðasafni í Sögu Reykjavík-
urskóla II eftir Heimi Þorleifsson, Rv.
1978, bls. 209—10. Þau sanna að
erlend aöskotaorö í íslensku hafa
mörg hver upphaflega hrotið af vörum
eöa runniö úr pennum svonefndra
læröra manna sem auövitað voru
fróöari um erlend orö en alþýða.
Notkun orðanna gat stafað af ýmsu
sem of langt mál yrði að rekja hér.
BRILLIERA, standa sig vel. Oröið er
komið af franska so. briller, glitra, Ih.
nt. brillant, glitrandi, og merkir þar nú
oftast: prýöilegur. í ítölsku heitir þetta
so. brillare, þ. brillieren, d. brillere.
Það finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1830
(OH).
BRILLISTI, duglegur nemandi. Orö-
iö er leitt af so. brilliera. Sennilega eru
þessi orö ámóta gömul í fyrrnefndu
skólamáli.
DECIMERA (desímera), reka tíunda
hvern mann úr skóla. Orðið er komiö
af so. decimare í lat. sem merkir: taka
tíunda hvern mann úr hópi til refs-
ingar, jafnvel lífláts (decem, tíu). Þ.
dezimieren, d. decimere, fr. décimer,
e. decimate. Finnst i ísl. ritmáli frá 19.
öld, en hefur vafalaust heyrst hér í
talmáli miklu fyrr.
DIMITTERA, senda nemendur í
lokapróf. Orðið er komið af so. dimitt-
ere í lat. sem merkir: senda inn. D.
dimittere. Þaö finnst í ísl. ritmáli frá
fyrri hluta 18. aldar (OH).
DIMISSION, brottsending úr skóla
fyrir stúdentspróf. Orðið er komið af
dimissio í lat. og merkir þar: brott-
sending. Þ. Dimission, Demission, d.
dimission. Finnst í samsetningum í ísl.
ritmáli frá árinu 1735 (OH).
DISPÚTERA, kappræða, rökræða
(OM). Orðið er komið af disputere í lat.
og merkir: taka þátt í orðasennu. Þ.
disputieren, d. disputere, e. dispute.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1591 (OH).
DUX, einkunnahæsti nemandi
bekkjar (skóla) (OM). Oröiö er komið
af dux í lat. og merkir þar: leiðtogi. D.
duks. Það finnst í ísl. ritmáli frá 19.
öld, en hefur vafalaust heyrst hér
miklu fyrr í talmáli.
FUX, einkunnalægsti nemandi í
bekk (skóla) (OM). Þ. Fuchs, d. fuks.
Oröið finnst í ísl. ritmáli frá 19. öld, en
hefur vafalaust heyrst hér miklu fyrr í
talmáli.
GATIFÍSERA, standa á gati, þ.e.
geta ekki svarað spurningum á prófi
eða í yfirheyrslum. OH hefur orðið úr
heimild frá árinu 1881.
GATISTI, nemandi, sem getur ekki
svaraö spurningum á prófi eða í
yfirheyrslum (OM). Orðið finnst í ísl.
ritmáli frá 1876 (OH).
INSPEKTOR, umsjónarmaður í
menntaskóla, kosinn úr hópi nem-
enda. Þ. Inspektor, d. inspektor, en
merkir þar: umsjónarkennari einkum í
menntaskóla. E. inspector. Finnst í ísl.
ritmáli frá 19. öld, en hefur vafalaust
heyrst hér löngu fyrr í talmáli.
KARAKTER, einkunn í skóla. Orðið
er komið af charakter í grísku og
komst óbreytt inn í þýsku. D. karakter,
e. character. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1880 (OH). Orðiö hefur miklu
víðtækari merkingar en í máli mennta-
skólanemenda, merkir m.a.: ásig-
komulag og lyndiseinkunn. Lo. karakt-
ersjúkur er haft um nemanda sem er
miöur sín ef hann fær ekki háar
einkunnir. Það finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1872 (OH).
KÚRERA (á sig), læra, lesa meö
ákafa undir kennslustund eða próf
(OM). Orðið er komið af curare í lat.
sem merkir: sjá um eitthvað. í þ.
merkir kurieren: lækna, venja af.
Kurere í d. merkir: lækna. Orðiö
kúrera finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1881
(OH). Kúristi merkir á máli skólanem-
enda: Sá sem les mikiö. Þaö orð hlýtur
að vera nokkurn veginn jafngamalt so.
kúrera. Þaö hefur verið komið inn í ísl.
ritmál á 19. öld, en hlýtur að vera
allmiklu eldra í talmáli.
NÓTA, athugasemd, athugagrein; (í
skólamáli) gefa e-m nótu skrá yfirsjón
e-s, veita skriflega áminningu (OM).
Oröiö má rekja til notatum í lat., d.
notat, þ. Note. Þaö finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1860. Frá sama ári finnst so.
nótera sem merkir: gera athugasemd
við hegöun skólapilta, en orðið nótu-
bók, sem merkir: bók um þvílíkar
athugasemdir, finnst í ritmáli frá 1882
(OH).
PORTNER, dyravörður. Þ. Pförtner,
d. portner, e. porter. Oröið finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1542 (OH). Um portner
Reykjavíkurskóla er getið í ritmáli frá
árinu 1847 eöa rétt eftir að skólinn var
færður frá Bessastöðum til Reykjavík-
ur(OH).
PRÓTOKOLLUR, geröabók, emb-
ættisbók (OM). í sambandi viö Reykja-
víkurskóla táknar þetta orð: einkunna-
höfuðbók. Það er komið af protokoll-
on í gr. (af protos, hinn fyrsti, og kolla,
lím). Upphaflega merkti það: blað, límt
efst viö papírusrollu, áletrað efnisyfir-
liti um það sem skráð var á rolluna. Þ.
Protokoll, d. protokol, e. protocol.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1684 (OH).
so. protokollera,- skrá í gerðabók,
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1789 (OH).
SKÚLKA, skrópa (OM). Orðið er
komið úr dönsku þar sem það heitir
skulke og merkir: skrópa, svíkjast um.
Það finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1612
(OH), en einnig frá árinu 1879 þar sem
þaö er haft um atferli nemenda
Reykjavíkurskóla (OH).
SPEKÁLA, ólæti, fyrirgangur (OM).
Orðið á rót sína að rekja til spectacul-
um í latínu sem merkir: leiksýning. Það
varð spectacle í frönsku og merkir þar:
allt sem vekur athygli, m.a. leiksýning.
Spectacle í ensku merkir. sjón, en í ft.
gleraugu. Spektakel í þýsku merkir:
hávaði, háreysti, gauragangur. Það
komst óbreytt inn í dönsku og hefur
þar sömu merkingar og þýska orðið.
Oröið spekála sést í ísl. ritmáli frá
árinu 1818 (OH).
Hver er hinn seki?
ég sem lagði
akurinn sem drakk
blóð bróöur míns,
eða Abel liggjandi
í valnum?
Hví dæmir þú mig
er samviskubit mitt
ekki nóg refsing
og iðrun mín ekki
nóg yfirbót?
JOLATRÉ -
Fellur í auga mitt
mynd þín
svo fögur og björt
og sígræn á frostavetri
líkt og á sumarnótt
þá man ég þig
— eilífð —
fellur í auga mitt
mynd þín
á mannanna gólfi
sem táknrænt böl.
Þröstur J. Karlsson
t
YFIR
LANDAMÆRIN
/ austan átt
yfir Ijósum Berlínar
varstu staddur
í tágakörfu.
— Hún féll til jaröar
sundurskotin.
en þú, — hélst áfram
með austan blænum.
Gunnar Sigfússon
GAGN
RÝNANDINN
Yfir eyðimörkina
þokast úlfaldalest mín
klyfjuö orðum
á vinstri hönd
situr gagnrýnandinn
við skrifborð sitt
vegur og metur
klyfjar úlfalda minna
gegnum gleraugu fræöimannsins
en aó lokum stenzt hann ekki mátiö
og fær sér rautt epli.