Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1981, Blaðsíða 6

Bjarnason LÚPINAN
FRÁ ALASKA
Stóra myndin á síðunni til hægri
segir flest sem segja þarf um
Alaskalúpínuna og hefur greinar-
höfundur sýnt í verki, hvernig
hin ófrjóu og hrjóstrugu holt og
melar upp af Reykjavíkursvæð-
inu gætu litið út — og raunar
gildir það hvar sem er á landinu,
þar sem svipuð skilyrði eru.
Lúpínan er undrajurt, sem klæðir
landið fljótt og vel og hún er auk
þess eins konar áburðarverk-
smiðja á staðnum.
Fjöldi manns hefur spurt mig spjörunum
úr um lúpínu þá, sem ég flutti hingaö frá
Alaska fyrir 36 árum. Fyrir skömmu baö
ágætur kunningi minn mig um að segja
eitthvað frá þessari plöntu á prenti, þar
sem honum virtist lúpínan væri mikil
nytjaplanta. Mér finnst ég geti varla vikist
undan þessari bón. Því kemur hér stutt
spjall um þennan nýja borgara í íslensku
gróðurríki.
Belgplöntur
Lúpínur eru af ætt belgplantna, og þær
eru allar þeim eiginleika gæddar aö ala
bakteríur á rótum sínum, sem afla köfnun-
arefnis (níturs) beint úr loftinu. Njóta
plönturnar góðs af þessu og geta því víða
náð miklum þroska þar sem aörar plöntur
eiga erfitt uppdráttar. Belgplönturnar eru
yfirleitt próteinríkari og hafa meira nær-
ingargildi en aðrar jurtir. Þær bæta líka
jaröveg og auka frjósemi hans, sumar lítiö
eitt en aðrar mjög. Lúpínur eru meðal
þeirra sem auka níturinnihald jarðvegs
hvað mest. Þær eru lifandi áburðarverk-
smiðjur og því afkastameiri sem plönturnar
eru stórvaxnari og rótamiklar.
Heimkynni Alaska-
lúpínunnar
Alaskalúpínan (Lupinus nootkatensis)
vex á óhemju stóru svæði, allt frá suður-
mörkum Alaska að vesturmörkum þess og
víða langt inn í landið, þar sem skóglaust
er. Lúpínan er mjög Ijóselsk og þrífst ekki í
skugga. Fyrir því fylgir hún skógjaröðrun-
um endilanga strönd Alaska frá austri til
vesturs.
Haustið 1945 dvaldi ég í Alaska við
söfnun trjáfræs. Frá 3. til 13. september
bjó ég hjá skógarhöggsmönnum í College-
firði og hirti köngla af trjám, sem þeir
felldu. Collegefjörður skerst um 30 km inn
í landiö upp frá botni Prince Williamsflóa.
Sá flói er á miðri suðurströnd Alaska og er
allmiklu stærri en Faxaflói, en Collegefiröi
svipar mjög til Hvalfjarðar að stærö og
lögun. Sá er þó munur á, að Collegefjöröur
gengur frá suöri til noröurs og ofan í botn
hans falla sjö litlir skriöjöklar úr háfjöllum
norðan Vilhjálmsflóa. Mynni fjarðarins er á
61° norðlægrar breiddar. Búöir skógar-
höggsmanna voru viö miðjan fjörðinn
vestanverðan. Hér voru óbyggöir miklar
langt frá öllum mannabústöðum og enginn
vottur mannaferða. Hingað varð ekki
komist nema af sjó, og var dægursigling
frá næsta kaupstað. Beggja megin fjarðar
eru lág fjöll við mynnið en þau hækka eftir
því sem innar dregur, og norðan fjarðarins
munu þau vera um eða yfir 3000 metrar á
hæð. Mikill og hár sitkagreniskógur þekur
allar hlíöar fjarðarins allt upp í 200—300
metra hæð, en ofan hans er dökkgrænt
elrikjarr áður en háfjallið tekur við. Hér var
náttúran „ósnortin" af mannahöndum fram
að þeim tíma er skógarhöggið hófst á
þessu sumri. Þótti mér ærið forvitnilegt að
svipast um í slíku umhverfi.
Loftslag hér um slóðir mun vera svipað
og víða er á íslandi. Þann tíma sem ég
dvaldi þar, skiptust á bjartir sóiskinsdagar
með vægu frosti um nætur og dagar með
úrhellisrigningu meö suðvestan og sunnan-
roki svo að varla var vinnufært. Með hverju
útfalli lónuðu stórir ísjakar út fjörðinn og
lagði af þeim kaldan gust upp í fjöruna.
Þegar rennt er að landi í Collegefirði
veröur að vaöa þvert í gegnum 4—5 m
breitt belti af háu melgresi og síöan er álíka
breitt belti eða rönd af lúpínu meðfram
skógarjaðrinum, sem er bæði þéttur og
hár. Inni í skógi eru víða smárjóður þar
sem gömul tré hafa fallið sakir elli og þar
eru ýmsir runnar og fjölgresi mikiö, m.a.
yllir og víöitegundir. Lúpi'nan og melgresið
(Elymus mollis) vöktu strax athygli mína, og
mér þótti hvorutveggja tegundin líkleg til
þroska hér á landi. Melurinn er skyldur
þeim íslenska en er allmiklu stórvaxnari.
Um það leyti sem ég bjóst til brottfarar
úr búöum skógarhöggsmannanna varöi ég
dagstund til aö safna fræi og rótum af
ýmsum tegundum plantna, sem ég taldi
vænlegar til vaxtar hér. Tók ég með mér
sem svaraði tveim matskeiöum af lúpínu-
fræi og annaö eins af melfræi ásamt
nokkrum rótum. Komst það allt óskaddaö
hingað heim.
Vöxtur og þrif
lúpínu hér á landi
Vorið 1946 var lúpínufræinu sáð í litlu
gróðrarstöðina í Múlakoti í Fljótshlíð, en
ræturnar höfðu verið settar í sama beö
haustið áður. Hvorttveggja kom vel upp, en
plöntunum var ekki gefinn sérstakur gaum-
ur fyrstu tvö árin. En 1948 og einkum 1949
var beöið orðið mikil lúpínubeöja og við
svo búið mátti ekki lengur standa.
Snemma vors 1950 var reist girðing á
Þveráraurum austur af bænum í Múlakoti
og þangað var lúpínan flutt ásamt dálitlum
hnaus af melgresi frá Alaska til þess að sjá
hversu þessar tegundir þrifust í íslensku
umhverfi. Aurarnir voru þá gróöurvana,
aðeins sandur og möl, enda voru ekki liðin
nema fá ár frá því að Þverá valt yfir þá.
Lúpínuræturnar tóku strax að vaxa,
plönturnar báru blóm þegar um sumariö
og köstuðu af sér fræi um haustið. Á öðru
og þriöja ári mátti sjá nýgræðing umhverfis
plöntubrúskana. Melgresið óx líka vel en
útbreiðsla þess var hæg í byrjun.
Vöxtur lúpínunnar var með eindæmum
og því var farið að reyna hana víöar og við
önnur skilyrði. Hún var flutt'á ýmsa staöi,
einkum í girðingar Skógræktar ríkisins, og
þar hefur fengist mikil og góð reynsla af
henni. Lúpínu hefur verið plantað um allt
land við margskonar jarðvegsskilyröi, frá
sjávarmáli og upp í 350 m hæð yfir sjó.
Hvarvetna ber hún blóm og fræ og fjölgar
sér af sjálfsdáðum.
Lúpínan vex hvaö örast og fjölgar sér
mest á ógrónu landi svo sem örfoka melum
og í skriðum þar sem innlendur gróður á
erfitt uppdráttar. Hún sækir ekki mjög á
gróið land og mýrlendi sneiðir hún hjá.
Ekki eru til neinar tölur um stærð
lúpínuekranna hér, en þær munu skipta
nokkrum hundruðum hektara, ef allt væri
lagt saman. Reykvíkingar hafa séð lúpínu-
breiðurnar í Heiðmörk, þar sem áður voru
blásnir melar og Akureyringar hafa þær
fyrir augum í Vaðlaskógi austan Eyjafjarð-
ar. Þá eru og breiður af lúpínu á
Hálsmelum í Fnjóskadal, meðfram þjóö-
veginum í Hallormsstaðaskógi og víðar og
víðar.
Nytjar af lúpínu
Eins og aö framan getur aflar lúpínan sér
köfnunarefnis úr lofti fyrir tilverknað bakt-
ería á rótunum. Af þeim sökum þrífst hún í
ófrjórri jörö þar sem aðrar plöntur eiga
erfitt uppdráttar eða þrífast alls ekki.
Andrés Arnalds hefur rannsakaö köfnunar-
efnisnám lúþínu á melum í Heiömörk og
eru athuganir hans birtar í Ársriti Skóg-
ræktarfélags íslands árið 1979. Þar segir
m.a.: „Heildarframleiðsla köfnunarefnis
gæti því verið sem samsvarar um 500 kg af
Kjarna á hektara, en erfitt er aö áætla það
nákvæmlega." Hann skrifar ennfremur: „Ef
reynt er á sama hátt að ráða í fosfór- og
kalí-upptöku miðað viö 40 hestburöa
uppskeru á hektara, þá samsvarar fosfór í
uppskerunni um 45 kg/ha af þrífosfati, en
kalíiö um 140 kg/ha af kalíáburði. í þeim
næringarsnauðu melum, sem lúpínan vex
á, er fosfórinn svo fast bundinn í torleyst
efnasambönd, að aörar plöntur eiga erfitt
með að nýta hann og hafa að jafnaði lágt
fosfórinnihald. Lúpínan hefur auðsjáanlega
mun meiri hæfileika til aö taka upp þennan
fosfór, líklega vegna þess hve vel hún er
stödd, hvað köfnunarefni varðar. Fosfór-
inn, sem lúpínan tekur upp, veröur svo
aðgengilegur fyrir aðrar plöntur viö rotnun
lúpínunnar. Auk þess aö bæta köfnunar-
efnisástand jarðvegsins, ætti lúpínan því
aö auðga hann af aðgengilegum fosfór og
fleiri efnum."
Þessar rannsóknir staöfesta þá reynslu,
sem orðin er af iúpínu á örreytislandi.
Lúpínan er stórvaxin planta, hún er blaö-
mikil með gildum stönglum og verður oft
1,20—1,30 m á hæð áður en hún fellur.
Blaöfallið er því mikið á hverju hausti og
þaö er fullrotnaö á næsta vori. Er það mikil
ábót á jaröveginn. Ræturnar eru stórar og
gildar, líkastar rótum á rabarbara, en
ganga dýpra í jörö. Þær hafa verið grafnar
upp af 60 cm dýpi en þeim var ekki fylgt
lengra niður. Á rótunum eru hnúðar af
ýmsum stærðum og allt upp í 2 cm í
þvermál, en í þeim búa bakteríur þær, sem
vinna köfnunarefniö.
Það gefur auga leið, að slík planta sem
Alaskalúpínan, hlýtur aö auöga jarðveginn
að næringarefnum svo að um munar. Hér
við bætast svo störf ánamaðka, en undir
lúpínunni veröur fljótlega krökt af þeim.
Þar sem lúpínan skyggir mjög á jaröveg-
inn ber lítið á undirgróðri undir laufþakinu.
Þó má oft greina ýmsar tegundir jurta og
grasa undir því, en það er æriö smávaxið.
En sé lúpínan slegin fyrri hluta sumars vella
upp grös og aðrar plöntur síðsumars, og ef
hún er aftur slegin næsta ár getur landið
oröið aö góöum grasvelli.
Loks má geta þess, að lúpínan er ágætis
beitarjurt. Fé er mjög sólgiö í hana og ryöst
á girðingar hvarvetna sem það getur náð í
hana. Sumar lúpínutegundir eru eitraðar,
svo að búpeningur getur sýkst og jafnvel
dáið af því að éta þær. Því er ekki svo varið
hvað Alaskalúpínuna varöar, fé veröur feitt
og vænt af henni.
Ræktun lúpínu
Lúpína er mun auðveldari í ræktun en
flestar aðrar plöntur, sem hér þrífast. En
það er vonlaust verk að setja hana niöur
eöa sá til hennar nema á alfriðuðu landi.
Svo mjög er hún eftirsótt af búfe.
Auðveldast er að rækta hana á ógrónu
eöa lítt grónu landi og mun fyrirhafnar-
minnst að taka rætur snemma vors, kljúfa
þær í hæfilega bita og koma þeim fyrir í
grunnum holum. Bil milli róta má vera allt
uþp í fimm metrar. Ekki má búast við miklu
fræfalli á fyrsta sumri, en upp frá því eykst
það ört. Ennfremur má sá til lúpínu á
víðavangi, en sáningar geta mistekist ef
holklaki er mikill þegar plönturnar eru að
byrja annaö sumarið. Gagnslaust er að sá
lúpínu í lausan sand eða moldir, en þar má
setja rætur með góðum árangri.
Þegar lúpína hefur vaxiö um 10 ára skeiö
á melum eöa í skriðum er jarðvegurinn
orðinn nógu frjór til að planta í hann
ýmsum trjátegundum eða öörum nytja-
gróöri. í Heiömörk var mælt köfnunarefnis-
magn í barri í þremur röðum af sitkagreni
fyrir nokkrum árum. Ein röðin hafði ekki
fengið neina aðhlynningu, aö annarri hafði
verið borið hrossatað, en sú þriöja óx uþp
úr lúpínubeðju. í óhirtu röðinni var köfnun-
arefnismagnið 1,25%, í töddu rööinni
1,50% en úr lúpínuröðinni var það 1,75%.
Þessar tölur tala sínu máli á sama hátt og
rannsóknir Andrésar Arnalds.
Lokaorð
Af því, sem hér hefur veriö sagt, má vera
Ijóst, aö lúpínan gæti oröiö til mikilla nytja
við uppgræöslu lands, ef aö því væri
horfið. Við ræktun hennar er engin þörf á
dýrum áburöi, hún sáir sér sjálf og endist
um langan aldur án umhirðu, bætir jarö-
veginn og eykur fjölgresiö.
Þess má og geta, aö Svíar hafa fengið
lúpínurætur og fræ héðan. í Noröur-Sví-
þjóð eru nú gerðar umfangsmiklar tilraunir
með hana á fjórum stöðum, þar sem
jarövegur er ófrjór. Þessar tilraunir hafa
staðið yfir í 6—8 ár og mér eru að berast
fyrstu skýrslur um árangurinn um þessar
mundir.
6