Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1981, Síða 6

Breiðargerði í Skagafirði fyrir fáeinum árum. Mjög óvenjulegt afbrigði; kjallari, steinsteyptur
að einhverju leyti, timburhús með kvistherbergi, en látið falla inn í gamlan torfbæ og þakið
tyrft.
Litla-Hofí Oræfum nálægt 1940. Hér sjáum við hina rómantísku bæjarmynd: „Hátt und
hlíðarhrekku/ hvít með stofuþil“. En þessi hæjargerð margra smárra timburþilja og kartöflu-
garðurinn fyrir framan er ekki gömul — aðeins frá síðustu öld — en fer óneitanlega vel.
Eitt fegursta bæjarstæði á Austurlandi er án efa á Valþjófsstað í Fljótsdal.
Einarsstaðir í Keykjadal — eitt af fallegri bæjarstæðum í dölum Þingeyjarsýslu. Stórt
íbúðarhús með risi og kvistum, trjágarður og kirkja setja svip á staðinn.
fegurö, víösýni, graslendi, skóglendi,
jarðhiti og veiði í Apavatni og Laugar-
vatni. Laugarvatnsbærinn stóö á
brekkubrúninni, þar sem hús mennta-
skólans stendur nú, — og þar hefur ver-
iö frábært bæjarstæði. Laugardalshólar
í Laugardal heföu komiö sterklega til
álita, þar eru fyrir hendi flestir kostir
Laugarvatns aö jaröhitanum undanskild-
um.
Ingólfur Arnarson var bundinn af
ákvöröun sinni um vegvísun öndvegis-
súlnanna á sama hátt og Skalla-Grímur
var bundinn af bón föður síns. í því
happdrætti var Skalla-Grímur heppnari.
Aðrir landnámsmenn höföu frjálst val og
þeir sem voru snemma á ferðinni, gátu
valsaö um heilu héruöin og tyllt sér niöur
á bezta blettinn úr skákinni. Viö vitum
að sjálfsögöu ekki, hvað vakti fyrir þeim,
en hitt er víst aö þeir byggöu á misfalleg-
um stööum.
Vel skil ég Ingimund gamla, sem leit
vel og vandlega á þau lönd norðan
heiöa, sem nú heita Húnavatnssýslur,
nam Vatnsdal og bjó aö Hofi. Sama er
aö segja um Helga marga og staöarval
hans aö Kristnesi.
Ketill hængur nam öll lönd í Rangár-
þingi milli Markarfljóts og Þjórsár og bjó
aö Hofi á Rangárvöllum. Einhvernveginn
finnst manni aö Fljótshlíðin heföi veriö
girnilegri, en Baugur fóstbróöir land-
námsmannsins fékk Hlíöina og byggöi
bæ sinn á Hlíöarenda. Bæjarstæðið þar
er meö þeim fegurri í Rangárþingi,
Gunnari þótti fagurt þar forðum og
mætti í sömu andrá nefna Múlakot en
kannski þó allra helzt Núp.
Þrándur mjöksiglandi Bjarnarson er
nefndur fyrstur þeirra er námu lönd í
Hreppum, hann bjó aö Þrándarholti. Ég
hef áöur getið þess, að þar er eftirtekt-
arvert bæjarstæöi og kannski ekki önn-
ur betri þar í sveit.
í Hrunamannahreppi gátu þeir bræöur
Bröndólfur og Már Naddoddssynir valiö
sér bæjarstæöi úr einni fegurstu skák
landins, þar eru mörg afburða bæjar-
stæöi eins og dæmin sanna núna.
Bröndólfur kaus aö byggja á Berghyl,
sem sýnir aö hann var maöur glögg-
skyggn, en Már byggöi á Másstöðum, sá
bær er ekki lengur til.
Mér finnst þó, aö þeir landnámsmenn
á Suöurlandi, sem gátu valiö úr mestu,
hafi ekki verið eins fundvísir á allra feg-
urstu bæjarstæöin. Stundum er eins og
þeim hafi tekizt betur, sem fengu í sinn
hlut smærri skákir.
Þannig byggöi Ketilbjörn á Mosfelli
tveimur börnum sínum efri hluta Bisk-
upstungna og bæöi fundu fegurri bæj-
arstæöi aö mínu mati en gert haföi Ket-
ilbjörn. Byggði annað þeirra bæ sinn í
Úthlíð, þar sem höfundur þessarar
greinar sleit barnsskónum, — en hitt í
Haukadal, þar sem mér finnst aö sé eitt
fegursta bæjarstæöi á Suöurlandi og
þótt víðar sé leitaö. Því miður hélst ekki
byggö þar, kirkjan stendur ein á bæjar-
hólnum viö Beiná og skógi vaxin Sand-
fellshlíöin aö baki, en húsakostur hefur
að öðru leyti veriö fluttur á berangurinn
nálægt Geysi, þar sem Tungnamenn
kalla venjulega „á Söndunum".
Þeir landnámsmenn sem síöar voru á
feröinni, uröu aö gera sér aö góöu rýrari
landkosti og óálitlegri bæjarstæöi. Lík-
lega hefur mjög veriö farið að skyggja,
þegar Þórir haustmyrkur kom og nam
Selvog. Ég hygg aö vægt sé til oröa tek-
iö aö ekki séu mörg framúrskarandi
bæjarstæði þar, — en kannski hefur
þaö allt litið margfalt betur út í árdaga
byggöar.
Selvogurinn er þó ekkert sérstakur aö
þessu leyti. Næsta fátt er um glæsileg
bjarstæöi á Suðurnesjum til dæmis,
einnig austur í Flóa og Landeyjum, norö-
ur á Skaga og Melrakkasléttu. Lang-
flestir bæir geta þó falliö undir þá skil-
greiningu, aö bæjarstæöiö er sæmilegt
— getur hvorki talizt fagurt né Ijótt. Hitt
er svo allt annaö mál, hvaö viðkunnan-
legt er í augum þess, sem lengi hefur
búiö á staðnum. „Ég kann afskaplega
vel viö mig hérna“, er setning, sem æöi
oft heyrist — sem betur fer. Sé beöiö
um nánari skilgreiningu á því, veröur oft
fátt um svör, það er eitthvað, sem menn
geta ekki útskýrt, en dugar þeim alveg
persónulega. Þaö er þessvegna fullgilt
sjónarmið fyrir þann sem í hlut á, en
getur ekki talizt algilt þar fyrir. Þau sjón-
armiö, sem ég hef sett fram í þessu
greinarkorni, geta ekki fremur talizt al-
gild. Þaö er þó Ijóst, aö æði oft hafa
menn svipaöar skoöanir á þessu, eru til
dæmis sammála um, aö þaö sé tignar-
legt í Skaftafelli, aö staðarlegt sé aö sjá
heim aö Hólum í Hjaltadal, aö fagurt sé í
Mývatnssveit og búsældarlegt i Öngul-
staöahreppnum og Fljótshlíðinni. Ég
vona líka, aö þær skoðanir, sem ég hef
sett fram, endurspegli öllu fremur al-
menningsálit en persónulega sérvizku.
Vestfirðir hafa því miður oröiö útund-
an í þesari umfjöllun svo og austanvert
landiö aö mestu. Kemur þar til ónógur
kunnugleiki höfundarins fremur en aö lít-
iö sé þar um góö bæjarstæði. Þessu
greinarkorni var ekki heldur ætlaö aö
veröa neinskonar tæmandi úttekt á
landinu öllu, hvaö bæjarstæöi varöar, en
aðeins lausleg hugleiðing um þaö sem
fyrr og síöar hefur boriö fyrir augu. En
líklega gerist eins og fyrri daginn, þegar
fjallaö er um þaö loftkenda hugtak, feg-
uröina, aö skoöanir verði æöi skiptar á
því sem hér hefur verið sagt.
í næsta blaði: Rætt viö Gunn-
ar M. Jónasson, forstöðumann
í Byggingastofnun landbúnaö-
arins.