Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1981, Síða 8

Rauðar meyjar
með rauðan klút,
þær renna hreint
eins og vatnið út
UM SÉRA
JAKOB
GUÐMUNDSSON
Á
SAUÐAFELLI
OG LJÓÐ HANS
Eftir Pétur J. Thorsteinsson
Ásthildur Thorsteinsson, amma mín, flutti hinn 28. apríl 1935
útvarpserindi um séra Jakob Guðmundsson, síðast prest að
Sauðafelli í Miðdölum. Ásthildur var þá 78 ára. Hún ætlaði sér að
flytja framhaldserindi síðar, og skrifaði drög að hluta þess erindis,
en entist ekki heilsa og aldur til að Ijúka því. Hún andaðist um
vorið 1938, og hafa þessi gögn legið hjá mér frá þeim tíma. Ég hefi
lengi ætlað að láta birta þau, en af ýmsum ástæöum hefir ekki
orðið af því fyrr en nú.
í nóvember 1981
Pétur J. Thorsteinsson
Séra Jakobi Guömundssyni, presti aö
Ríp í Skagafirði, voru veitt Miödalaþing í
Dalasýslu áriö 1868, sama ár og faöir
minn, Guömundur prófastur Einarsson,
fluttist þaöan aö Breiöabólstað á Skóg-
arströnd. Foreldrar mínir höfðu búiö aö
Kvennabrekku í Miðdölum í 20 ár. Þar
settist séra Jakob að. Síöar fluttist hann
aö Sauðafelli.
Brátt komst góöur kunningsskapur á
milli séra Jakobs og fjölskyldu hans og
okkar á Breiöabólsstaö. Einkum var mér
og Önnu, elstu dóttur hans, vel til vina.
Viö vorum saman í Kvennaskóla Reykja-
vikur veturinn 1874—1875. Anna var
góö kona og mikilhæf. Hún dó úr tauga-
veiki á unga aldri. Steinunn, systir Önnu,
móöir Jakobs Smára menntaskólakenn-
ara og þeirra systkina, var nokkru yngri.
Dvaldi hún oft hjá foreldrum mínum. Hún
var meö afbrigðum fríö kona, gáfuö og
góö. Öll voru börn séra Jakobs vel gefin,
söngelsk og hagmælt, sum þeirra aö
minnsta kosti.
Séra Jakob var jafnan glaður og reifur
og lét oft fjúka í kviðlingum. Voru það
sérstaklega tækifærisvísur, sem vana-
lega fylgir lítiö sögubrot, oft til skemmt-
unar. í stað sendibréfa skrifaöi hann oft
svokallaöa „pistla".
Flest af þessum kveöskap er glataö,
en ég hef reynt aö safna saman því litla
sem ég hef getaö náö til og rifjað upp frá
barnæsku minni, en þaö er minna en
skyldi.
Á Skallhóli í Miödölum bjó maöur sem
Jón hét. Hann var forsöngvari í Sauða-
fellskirkju seinni ár fööur míns í Dölun-
um, og hélt því starfi meðan heilsan
leyfði. Hann haföi svo mikla og skæra
rödd, aö yfir tók söng annarra. Mér hef-
ur oft dottið í hug, hvaö mikið heföi get-
aö oröið úr þeirri rödd, ef Jón gamli
heföi lifað nú á tímum. Hann varö mjög
gamall maöur. Þegar séra Jakob frétti
lát hans, kvaö hann:
Svifinn er nú svanur
til sálar hæstu bála,
sætum söngvum vanur
á Seraps glæstu skála,
settur í söngva skara
hann syngur öðrum hærra,
og mig undrar bara,
ef þeir komast hærra.
Meöan séra Jakob dvaldi aö Kvenna-
brekku, bjó á Sauöafelli Gísli Jónsson,
almennt kailaður Saura-Gísli, og kann-
ast margir við hann. Hjá honum var
ráöskona, er Ragnhildur hét. Hún hafði
einkennilega framkomu á margan hátt,
var meöal annars ööru vísi klædd en þá
tíökaöist. Á feröalögum var hún í víöum,
gráum reiöfötum, meö stóran, gulan klút
yfir höföinu. Stundum haföi hún lítinn
stráhatt yfir klútnum, en stundum klútinn
einsamlan. Á þeim tímum sóttu Dala-
menn allar nauösynjar sínar til Stykkis-
hólms og lágu léiðir þeirra framhjá
Breiöabólstaö. Var oft gestkvæmt hjá
foreldrum mínum um lestirnar sem kall-
aö var, því að gömul sóknarbörn fööur
míns fóru ógjarnan framhjá. Stafngluggi
á herbergi foreldra minna vissi út aö
þjóöveginum, og sáum við því alltaf, ef
einhver yfirgaf lest sína og reið heim til
okkar. Var þá í flýti settur uþp ketillinn.
Einu sinni sáum viö, aö tvær lestir mætt-
ust. Önnur hélt tafarlaust áfram, en tveir
menn úr hinni lestinni komu heim, og var
annar þeirra séra Jakob. Spyr þá móöir
mín og var fremur stutt í sþuna: „Hvaöa
fólk var nú þetta sem reiö framhjá. Mér
sýndist kvenmaður vera með í lestinni.
Hver var hún?“ Séra Jakob rak uþp
stuttan hlátur og svaraöi samstundis:
Rjóðar meyjar með rauöan klút,
þær renna hreint eins og vatnið út,
og hvitar stúlkur með hvítan fald
á karlmönnunum þær hafa vald,
dökkhæröar ekkjur svart með sjal
við siðuga menn þær eiga tal.
En gular kvensur með gulan klút
sitt glaóasta hafa lifaö út.
Þá man ég aö móðir mín sagöi: „Jæja,
þá veit maöur, hver þaö hefur verið.“
Þegar Böövar kaupmaöur Þorvalds-
son á Akranesi fór vestur til Hvítadals og
giftist Helgu Guðbrandsdóttur, reiö
hann um Dalina á suðurleið og kom aö
Sauöafelli. Fylgdarmaður ungu hjónanna
var kunnugur séra Jakobi, reiö því lítið
eitt á undan, hitti þrest úti og sagöi hon-
um, aö nýgiftu hjónin væru aöeins
ókomin, og væri nú gaman, ef tekiö væri
á móti þeim meö vísu. í sömu svipan riöu
hjónin í hlaöið. Prestur gengur ti! þeirra
og segir:
Þegar forlofast víf og vérar,
veit ég Danskurinn gratúlerar,
og drekkur af glösum danskan bjór,
Dönum það þykir æra stór.
En þegar trúlofast maöur og mær,
í mínu hjarta ósk sú grær,
að auönan þeim veitist öli betri,
aldrei í þeirra hjarta vetri,
heldur þar Ijómi sifellt sumar
í sumarblíðunum frúr og gumar
þeim ástarblómum safni sér,
sem að heita „ei gleymdu mér“.
Böðvari og Helgu óska ég eins:
aldrei þeim gangi neitt til meins.
Séra Jakob reiö eitt sinn fyrir neðan
túniö á Helgafelli í Helgafellssveit. Þá
kvað hann:
Aðra muna mætti tíö
margráðuga hetjan fríð *,
ef að líta mætti úr mold
og muna sína barndómsfold,
þegar í æskuskrúða hún skein
og skóga gyllti sunna hrein,
þá glitruðu daggar gullin tár
um gulllitaðar foldarbrár,
en enginn maóur æðrast lét,
því enginn vissi hvaö hún grét,
en barna sinna böl hún sá,
beiskum tárum grét hún þá.
Gremi sollin grætur hún enn,
grátna móöur huggi menn.
Ef að börnin drýgja dáö,
dýrrar móður vænkast ráð,
því hún á sér ennþá vor,
ef menn hafa vit og þor
til aö bæta hennar hag
og hennar spjöllin færa í lag.
Sverjum henni sonar tryggð,
sæl þá verður íslands byggð.
Snorri goöi
Þaö var eitt sinn, aö einhver hinna
heldri manna lést í Stykkishólmi, og
viöhöfn var mikil viö útför hans. Meðal
annars voru fleiri en einn utanhéraös-
prestur sem töluðu yfir moldum hans
auk sóknarprestsins. Séra Jakob var
einn þeirra er flutti þar ræöu.
Daginn eftir jarðarförina var séra Jak-
ob enn ófarinn úr kaupstaðnum. Kom
hann þá ásamt nokkrum kunningjum
sínum inn í eina sölubúðina í Hólminum.
Var þar margt manna fyrir, enda var það
alsiða á þeim árum, aö þeir sem höföu
lítið viö aö vera, stóðu í búðunum og
göspruöu saman, sumir oft viö skál, þvi
aö þá var staupsala frjáls. Meöal þeirra
sem aö þessu sinni hímdu viö búöar-
boröiö, var maður sem Guömundur hét.
Varö honum tíörætt um þessa miklu út-
för sem fram hafði farið, og gat þess um
leið, aö ekki væri sama, hver kastaði úr
kláfunum, og þó yröu allir fingur jafnir,
er í lófann kæmi, og allir yröu að sama
skítnum, þegar moldin tæki viö. Víkur
hann sér svo aö séra Jakobi og segir:
„Hvaö haldið þér svo sem, séra Jakob,
aö þér heföuö um mig aö segja, ef þér
ættuö að fara að halda ræöu yfir mér?“
Hláturinn sauö niðri í séra Jakobi, er
hann svaraöi: „Æ, ætli aö þaö yröi ekki
eitthvað á þessa leiö:
Gvendar oft var ævin hörð,
öll þá mæöan þrýtur,
nú er hann lagður nár í jörö,
og nú er hann oröinn skitur. “
Séra Jakob átti oft góöa hesta, enda
þurftu Dalaprestar á því að halda. Þeir
höföu fjórum kirkjum aö þjóna, og voru
oft sóttir, hvort heldur var á nóttu eöa
degi, ýmist til aö skíra börn eöa þjónusta
veika — sem þá var siður. Sérstaklega
heyrði ég dáöst aö bleikum fola, sem
prestur haföi fengið hjá Gunnlaugi
bónda Guömundssyni í Álftatrööum. Um
Bleik kvaö séra Jakob:
Taumar leika mér í mund,
minn þegar Bleikur rennur.
Þetta veika léttir lund,
lífs meðan kveikur brennur.
Þessi vísa hefur farið landshorna milli,
en fáir vitaö hvernig hún er til oröin.
Jón nokkur, sem kallaöur var Gils-
bakka-Jón, kom til séra Jakobs og baö
hann aö lýsa meö sér og heitmey sinni,
Ingibjörgu, næsta sunnudag. Vildi þá
svo illa til, aö skall á meö hríöarveöur,
sem hélst óslitið í hálfan mánuö. Dala-
árnar sem oft voru vondar, urðu nú
bráö-ófærar, svo aö messufall varö á
öllum kirkjum. — Þá orti séra Jakob:
Ég sáraumkva garminn hann
[GUsbakka-Jón
og greyið hana Imbu, sem ætla að
[verða hjón;
að lýsa með honum og hringagná
[ég vil,
hann hleypur út i stórflóð og mold-
[viðrisbyl,
en enginn til kirkjunnar kemur.
Væri ég ei klerkur, ég kenndi þeim
[ráð,
8