Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1982, Side 5

Zacharias Topelius
UNDIR SÝRENU
OG REYNI
Þóroddur Guömundsson þýddi
Vonsæli vorsins dalur,
veittu mér tryggðir og griö!
Fagri fagnaðar salur,
færöu mér þráðan friö!
Sólfagra barnkind lofts og Ijóss,
lyftu mér nú á vængjum hróss;
vonsæli vorsins dalur,
veittu mér tryggðir og grið!
Vonsæli vorsins dalur
verður mér alltaf kær.
Syngi mér þessi salur
söng sinn í dag og gær.
Kveldroðinn blikar, bjarma slær
bláum á himni, fjær og nær.
Vonsæli vorsins dalur
verður mér alltaf kær!
—, - _ini -1 i « — o ■- i -*>
ára gömul og áöur höföu látist tvö ung
börn þeirra.
Giuseppina Streppone, vinsæl óperu-
söngkona í Mílanó, stuðlaði aö því að
Oberto var sett upp á La Scala og átti
reyndar aö syngja aðalhlutverkið, þó aö
því yrði ekki við komið. En hún söng
aðalhlutverkið í Nabucco, sem frumflutt
var á La Scala 9. mars 1842, en sú ópera
„sló í gegn“ og var fljótlega sett upp um
alla Evrópu og einnig í Norður-, Miö- og
Suður-Ameríku og var endurflutt ár eftir
ár í Mílanó.
Giuseppina og Verdi uröu elskendur
og bjuggu saman í 12 ár áður en þau
giftust. Þau uröu gömul saman og 54
árum eftir fyrstu frumsýningu á Verdi-
óperu sátu þau saman á frumsýningu
Falstaffs — síðustu óperu hans.
Hér er ekki rúm til að rekja nánar
æviatriöi Verdis, en aö lokum skal
minnst á síöasta „veraldlega“ verk hans,
sem var að láta reisa hvíldarheimili fyrir
aldraða tónlistarmenn, Casa di Reposo
per Musicisti. Þetta hvíldarheimili er enn
starfrækt og þekkt undir nafninu Casa
Verdi. í húsagarði þess eru grafir Verdis
og Giuseppinu. Hún lést 1897 en hann
1901 og þau voru fryst grafin í borgar-
kirkjugaröi Mílanó-borgar. Samkvæmt
fyrirmælum Verdis voru kisturnar síöar
fluttar til Casa Verdi. Þá stóðu tvöhundr-
uð þúsund manns meðfram strætum
Mílanó þar sem líkfylgdin fór um og
Toscanini stjórnaði söng áttahundruð
manna kórs.
II
Aida var frumflutt í Óperuhúsinu í
Kaíró 24. des. 1871. Hún var samin í
tilefni af opnun Súezskurðarins, sem þó
hafði verið opnaður nokkrum mánuðum
áður en Verdi fékk textann í hendur.
Landstjóri Egyptalands, Ismael Pasha,
hafði boðið öllum helstu tónlistargagn-
rýnendum í Frakklandi og á Ítalíu til
frumsýningarinnar og einn þeirra, Fil-
ippo Filippi, hafði samband við Verdi og
bauöst til að leggja inn sitt allra besta
orð fyrir þessa nýju óperu. Verdi brást
ókvæöa viö, frábaö sér alla auglýs-
ingastarfsemi og skrifaði framkvæmda-
stjóranum og í bréfinu eru þessi orð:
„Allt, sem ég æski fyrir þessa óperu er
góöur og umfram allt skilningsríkur
söngur, hljóðfæraleikur og sýning. Ann-
ars: á ia grace de Dieu (fel ég allt guös
náð).“
Verdi fór ekki til Kaíró en var um kyrrt
á italíu og æfði söngvarana fyrir upp-
færsluna á La Scala, sem varð sex vik-
um seinna og var hann kallaöur 32 sinn-
um fram á sviöiö í leikslok.
Aida gerist á tímum Faraóanna í borg-
unum Memfis og Þebu. Helstu hlutverk
eru: (innan sviga eru nöfn söngvaranna,
sem sungu í Kaíró á frumsýningunni).
Konungur Egypta, bassi
(Tommaso Costa).
Amneris, dóttir hans, mezzo-
sópran (Eleonora Grossi).
Aida, ambátt hennar, sópran
(Antonietta Pozzoni).
Radames herforingi, tenór
(Pietro Mongini).
Amonasro, konungur Eþíópíu,
baritón (Francesco Steller).
Ramfis, æöstiprestur, bassi
(Paolo Medini).
Sendiboði, tenór.
Óperutextinn er gerður eftir sögu
franska fornleifafræðingsins Auguste
Mariette, sem talin er byggð á fornri eg-
ypskri sögn. Óperan er í 4 þáttum og er
efni hennar á þessa leið: Egyptar og
Eþíópíumenn eiga í sífelldum styrjöldum.
I. þáttur gerist í konungshöllinni í Memfis
og þar segir Ramfis, æðstiprestur, Rad-
amesi að búast megi viö árás Eþíópíu-
manna. Hann segist hafa leitað véfrétta
hjá gyðjunni Isis, sem nefnt hafi þann,
sem verði æösti foringi egypska hersins
og gefur í skyn að þaö sé ungur og
hraustur maöur og fer síöan á fund kon-
ungs með þessi skilaboð gyðjunnar.
Radames vonar, að hann sé maðurinn
og eigi eftir aö koma lárviöarkrýndur á
fund sinnar heittelskuðu Aidu, eþíópískr-
ar ambáttar Amnerisar konungsdóttur.
Amneris er sjálf ástfangin af Radamesi
og reynir að komast að því, hverja hann
elskar, en Aida, sem elskar Radames,
reynir að dylja það fyrir Amneris. Stríð
skellur á og Eþíópíumenn nálgast Þebu
undir forustu konungs síns, Amonasro,
sem í rauninni er faðir Aidu. Konungur-
inn tilkynnir nú aö Isis hafi útnefnt Rad-
ames herforingja og skipar honum að
flýta sér í musteri Vúlkans, þar sem at-
höfn eigi að fara fram af þessu tilefni.
Aida verur ein eftir og syngur um tvístr-
aðar tilfinningar sínar, hún getur hvorki
beöiö um sigur fyrir föður sinn né mann-
inn, sem hún elskar og biður guðina aö
sýna þjáningu sinni miskunn. í ööru at-
riði þáttarins ákalla prestar og hofgyöjur
guöinn Ftha og þar fer fram helgur dans
og loks er Radamesi afhent heilagt
sverð.
1. atriði II. þáttar fer fram í herbergi
Amnerisar í höllinni, þar sem ambáttir
klæða hana til sigurfagnaðar, en þrælar
dansa fyrir hana og hún lætur sig
dreyma um endurkomu Radamesar.
Aida kemur inn og Amneris veiöir upp úr
henni aö hún eiski Radames. Aida biöur
Amneris, sem er svo hamingjusöm og
voldug aö láta sér Radames eftir, en sú
síöarnefnda hafnar því. 2. atriði, sigur-
senan mikla, fer fram á torgi nálægt einu
hliöi Þebu. Borgarbúar syngja sigur-
sönginn, þegar herflpkkar koma inn í
borgina og Amneris krýnir Radames
lárviöi og kóngurinn sver aö veita honum
hvað sem hann óski sér. Aida sér föður
sinn meöal herteknu fanganna, klæddan
sem óbreyttan hermann. Amonasro viö-
urkennir að hann sé faðir hennar, þegar
hún æpir upp yfir sig: „Faðir minn“ (Mio
padre), en biður hana að leyna því aö
hann sé konungur Eþíópíumanna. Ósk
Radamesar er líf og frelsi föngunum til
handa, en prestarnir krefjast dauða
þeirra. Komist er aö málamiðlun: öllum
er sleppt nema föður Aidu, sem verður
eftir gísl í Egyptalandi. Kóngurinn býöur
Radamesi hönd dóttur sinnar t siguriaun.
III. þáttur fer fram á Nílarbökkum á
tunglskinsbjartri nótt í grennd viö Isis-
hofið. Bátur kemur að bakkanum og úr
honum stíga Amneris og Ramfis, æðsti-
prestur og ganga til hofsins til bæna áð-
ur en hún giftist Radamesi. Aida kemur
til að kveðja Radames og harmþrungin
hugsar hún um að drekkja sér í Níl. Faðir
hennar birtist og hefur komist aö því að
þau Radames elskast og hyggst nota sér
það til að komast að því, hvaða leið
egypski herinn fari næsta dag. Þegnar
hans hafa enn gripið til vopna og hyggja
á árás. Aidu hryllir við þessu, en faðir
hennar ógnar henni svo hún lætur und-
an. Radames kemur og Amneris liggur í
leyni. Aida ásakar hann fyrir aö hyggjast
kvænast Amneris, en hann sver að hann
skuli biöja konunginn aö leyfa sér aö
kvænast Aidu, þegar hann hafi brotið
Eþíópíumenn á bak aftur. Aida fær Rad-
ames til að fallast á að flýja með sér til
Eþíópíu, þó að honum hrjósi hugur viö
að yfirgefa sitt elskaöa Egyptaland. Hún
spyr hvaða leið sé best að fara til að
foröast herinn og Radames segir aö her
sinn sé í Napataskaröinu. Amonasro
gefur sig nú fram og lýsir sig konung
Eþíópíu og Radames sér aö hann sjálfur
hefur gerst svikari. Amonasro og Aida
reyna að fá hann til að flýja meö sér, en
þá birtast Amneris og Ramfis og hún
kallar: „Svikari". Amonasro ræðst að
henni með rýtingi, en Radames gengur á
milli, beinir feðginunum í burtu og felur
sig Ramfis á vald.
1. atriði IV. þáttar gerist í konungs-
höllinni. Amneris syngur um ást sína á
Radamesi og er æf yfir því að Aida skuli
hafa komist undan. Hún lætur sækja
Radames í fangelsiö og býðst tii aö
grátbæna kónginn um aö gefa honum lif,
ef hann vilji afneita Aidu, segir Amon-
asro fallinn í bardaga og Aidu sé sakn-
aö. Hann afneitar og hugur Amneris er
sundurtættur af afbrýöi, ást og hatri,
hún grætur, er Radames er leiddur niöur
í dómhvelfinguna. Hún heyrir Ramfis og
prestana kalla hann svikara, en hann ver
sig ekki einu orði og er dæmdur til að
lokast lifandi inni í grafhvelfingunni.
Amneris grátbænir og bölvar til skiptis
prestunum, sem koma út úr hvelfing-
unni.
Lokaatriðiö fer fram á tveim hæöum í
Vúlkanhofinu. i þeirri neðri, grafhvelfing-
unni, stendur Radames, en tveir prestar
láta steininn falla yfir opiö uppi yfir hon-
um. Radames segir viö sjálfan sig að
hann muni aldrei sjá Aidu framan, en þá
birtist hún honum skyndilega og hefur
faliö sig í grafhvelfingunni til aö deyja
með honum. Söngur hofgyöjanna heyr-
^ist í fjarska, elskendurnir kveöja jöröina
og vænta himindýröar og syngja O, terra
addio (Vertu sæl, jörö). Amneris birtist í
sorgarklæðum á hæðinni fyrir ofan,
leggst á grafarsteininn og biöur Isis aö
taka á móti Radamesi á himnum og veita
honum friö.
III
Aría Radamesar, Celeste Aida (Himn-
eska Aida), er án efa þekktasta aría
óperunnar. Hún er sungin mjög snemma
í I. þætti og endar á b, sem syngja á
mjög veikt og deyjandi. Þetta er erfitt
fyrir marga tenóra og Verdi stakk upp á
því við einn af fyrstu túlken((um þessa
hlutverks að hann skyldi syngja b-iö
sterkt, en endurtaka síðan orðin „vicino
al sol“ mjög veikt áttund neöar.
Hinn voldugi sigurkór í Gran finale
secundo (2. atriði II. þáttar), sem hefst á
oröunum „Gloria all’Egitto ad Iside,,
(Dýrð sé Egyptanum og Isis) hreif Ismail
Pasha, landstjóra, svo mjög á „general-
prufunni" í Kaíró, að hann langaöi til að
gera hann að þjóðsöng Egypta.
Sigurmarsinn í sama atriði er einn
þekktasti hluti verksins. Verdi lét smíöa
sex trompeta eftir sinni fyrirsögn i Míl-
anó til að nota í honum og flytja til Eg-
yptalands. Þessi löngu, beinu hljóöfæri
voru hans útgáfa af fornum egypskum
trompetum.
Charles Osborne segir í bók sinni um
óperur Verdis að í III. þætti Aidu sé að
finna dýrlegustu tónlistina í gjörvöllum
verkum Verdis. Forspiliö gefur til kynna
hlýja, skínandi bjarta tunglskinsnótt á
bakka Nílar. Og hann segir að með nót-
unum fimm í stefi Amnerisar í upphafi
þáttarins: Si; io preghero hafi Verdi
„tryggt þaö að við höfum samúö með
Amneris“.
Resítativi Aidu: Qui Radames verra og
aríu hennar í þessum sama þætti: O cieli
azzurri, bætti Verdi við verkið fyrir upp-
færsluna í Mílanó.
Lýsingu sinni á Aidu lýkur Charles
Osborne með þessum orðum: „Aida er
eftirtektarvert verk, sem næstum hefur
oröið fórnarlamb eigin vinsælda. Á viss-
an hátt kemur það á milli tveggja þátta á
tónlistarferli Verdis og hefur hvorki til aö
bera ótaminn lífsmátt fyrri verka hans né
sálfræðilega innsýn Otellos og Falstaffs.
Tónlistarlega séö er óperan samt hvorki
meira né minna en kraftaverk lagrænnar
fegurðar og hugmyndaríkrar hljómsveit-
arútsetningar. Þrátt fyrir allar hópsen-
urnar er Aida ein hin innilegasta meðal
stórópera heimsins og á bak við tónlist-
ina skynjar maður djúpstæðan dapur-
leika Verdis. Hljómarnir, sem hann skóp,
eru ekki raunverulega egypskir: Verdi
skapaði sitt eigið Egyptaland alveg eins
og Shakespeare, sem hann dáði svo
mjög, í Antoníusi og Kleópötru. Honum
tekst afar vel aö beita á dramatískan
hátt síendurteknum hugmyndum í tón-
listinni og jafnvægið á milli ytri lýsinga
og innri tilfinninga er fullkomið. Hann
skrifar þarna fjögur frábær hlutverk fyrir
söngvara og meö Amneris, sem næstum
stelur senunni af Aidu, hefur hann
kannski skapað mesta mezzo-sópran
hlutverk sitt. Bæöi hiö ytra og innra lyftir
skapandi ímyndunarafl tónskáldsins
Aidu í hæstu hæðir.“
Heimildir:
Charles Osborne: The
Complete Operas of Verdi,
Victor Gollancz LTD, Lond-
on, 1969. Theodór Árnason:
Tónsnillingaþættir. Útg.
Þorleifur Gunnarsson,
Steindórsprent hf. 1943,
o.fl.
5