Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1982, Blaðsíða 15

Laxness-
hátvbin
Laxness var ég svo marga daga í ööru
landi aö ég missti af því góöa gamni aö
sjá þjóö mína halda hátíð til heiðurs
okkar mesta skáldi. Vonandi verður
eitthvað af þessu skemmtilega og róm-
aða efni endursýnt og flutt.
Heimkominn, blaöa ég nú í því sem ég
næ í af prentuðu efni hátíðahaldanna. Ég
fæ seint satt forvitni mína um þennan
undrakarl íslenskrar listar og menningar
eöa fengið nægju mína af að heyra og sjá
hann skrifa og tala. Mörg nöfn koma fram
i hugann úr samtíð okkar, sum þau kær-
ustu nefni ég ekki, en meö mikilli aödáun
og virðingu tel ég hér upp auk Halldórs
Sigurð Nordal, Þórberg og Jón Helgason.
Undarlegt er það, að allir þessir snillingar
skuli hafa verið uppi samtímis, sjá hvern-
ig þeir hafa lært hver af öðrum, eflt hvern
annan. Fróðlegt er að viröa það fyrir sér
hvernig samspili þeirra hefur verið hátt-
aö. Þó má telja þá Þorberg, Jón og Hall-
dór mikla einstefnumenn, jafnvel kreddu-
boðara með meir en litlum snerti af öfg-
um á mörgum sviðum.
Meöal þess, sem varð til fagnaðarauka
á þessum afmælisdögum, var hingað-
koma lærdómsmeistara eins frá þýskum
háskóla. Hann var sendur til skáldsins
okkar með heiðursskjal og doktorsnafn-
bót, en Laxness á raunar fyrir slikar nafn-
bætur. Morgunblaöið hefur talað við
þennan fræðimann og ber það meðal
annars á góma, að hann telur Hamsun og
Laxness vera mestu skáld okkar samtíö-
ar. Auðvitað er svona samanburður alltaf
hæpinn, en mér þótti sérstaklega gaman
að lesa þetta vegna þess að ég hef sjálfur
oft og lengi leyft mér að komast líkt að
orði. Ég hef að vísu ekki, sökum skorts á
lærdómi, talið mér fært að láta dóms-
sviðið ná nema til Norðurlanda.
Laxness og Hamsun eru þeir listamenn
orðsins, sem hafa hrifið mig mest, enda
þótt ég hafi jafnan verið á veröi og aldrei
látið þá blinda mig svo, að mér hafi þótt
allar grillur þeirra og loddaralistir sjálf-
sagðar. Þýskarinn lærði nefnir þriðja
uppáhaldsskáliö sitt. Þaö er sænski nób-
elshöfundurinn Pár Lagerkvist. Hann er
expressjónisti og duihyggjumaður,
Ijóðskáld, leikritahöfundur og sagnamað-
ur, vissulega góður fulltrúi síns tíma. En
ef ég ætti að velja þriðja skáldið yrði það
heldur William Heinesen hinn færeyski,
maðurinn með sín hálfu norðurhvelsverð-
laun og engan nóbel.
En þegar við tölum um höfuðskáld
Norðurlanda á okkar tímum væri óvið-
felldið að nefna ekki Gunnar Gunnars-
son. Ég hef aldrei farið dult með aðdáun
mína á honum. En það er margt, sem því
olli aö hann komst ekki í það sæti í vitund
samtímans, hvorki hér né erlendis, sem
hann hefði átt aö ná. Ritverk hans eru
mjög misjöfn. Bilið milli þess besta og
jafnsléttunnar furðulega mikið.
í Morgunblaðinu 22. apríl sl. rekur dr.
Erik Sönderholm nokkuð frægðarsögu
ísl. rithöfunda í Danmörku og lýkur frá-
sögn sinni af Gunnari Gunnarssyni með
þessum oröum: „Nú er hann gleymdur í
bili. Á fjölmennu háskólanámskeiði þar
sem fjallað var um rithöfundarferil Heine-
sens spuröist ég nýlega fyrir um það,
hvort einhver af þessari dönsku kynslóð
(á þrítugsaldri) kannaðist við nafn Gunn-
ars Gunnarssonar. Ekki einn einasti hafði
nokkurntíma heyrt minnst á þann höfund.
Samt er ekki nema hálf öld síðan vegur
hans hjá lesendum var sem mestur. Þeir
sem gengnir eru gleymast fljótt."
Haustiö 1939, nokkrum dögum áður
en síðari heimsstyrjöldin hófst, var ég að
ræða við bókmenntakennara í dönskum
verkalýðsskóla, og barst taliö að vin-
sældum Gunnars Gunnarssonar í Dan-
mörku. Þá var efni eftir hann í dönskum
skólabókum. Kennarinn sagði:
„Enginn núlifandi rithöfundur í Dan-
mörku ritar fegurri dönsku en Gunnar
i Gunnarsson. Nútímaíslenskan og þekk-
ing hans á fornnorrænunni varpar töfra-
blæ á mál hans og stíl.“
Ég man hve þessi dómur gladdi mig.
Vegna þessara orða fór ég og gerði kaup
á þýðingu G.G. á Sölku Völku Laxness og
gaf bókasafni skólans.
Með Sölku Völku þýðingunni var fyrsta
steini rutt úr frægðarvegi Halldórs Lax-
ness. Seinna galt hann Gunnari hressi-
lega þessa skuld með þýöingu sinni á
Fjallkirkjunni, ekki aöeins einu sinni,
heldur tvisvar. Ég held að óhætt sé að
fullyrða, að þótt Halldór hefði ekkert ann-
að gert sem rithöfundur er það aö þýða
Fjallkirkjuna, svo snilldarlega sem hann
gerði, myndi það þýðingarafrek eitt hafa
dugað til að halda nafni hans á lofti. —
Þaö verður skemmtilegt verkefni fyrir
fræðimenn að rita doktorsbækur um
Fjallkirkjuna, frumútgáfurnar á dönsku,
þýöingar Halldórs, og síöan um lokagerð
Gunnars á íslensku. En þegar ég minnist
á þýðingarstarf Laxness get óg ekki stillt
mig um að minna í leiðinni á aðdáun
minnar kynslóðar á Vopnum kvöddum í
gerð hans og á nokkrum þýddum Ijóðum
hans.
Hér á vissulega ekki við, að vera með
neina tilraun til sproksetningar á Laxness
og áöurnefnda vini hans og félaga, enda
væri ég ekki maður til slíks, þótt vilji væri
fyrir hendi, sem ekki er. En þess ber þó
að geta, að ekki hefur það alltaf verið
alveg vandalaust fyrir kotunga að vera
samsýslungar mikilla höfðingja. Það hef-
ur alltaf verið sturlungaöld á íslandi.
Vissulega er þeim það gott aö nokkru
marki, sem lítið eiga undir sér, að horfa til
digurra bústólpa, lúta forystu heimaríkra
foringja. En stundum kann kotbóndum
að þykja þröngt fyrir dyrum og líta þá til
höfuðbólsins með nokkrum þótta frá
þeim hundskinnsútnára þar sem þeir
mega hokra við lítil efni. Og skáldbændur
á okkar tíð hafa stundum spurt, þegar
þeir þykjast hafa ort sæmilegt kvæði:
Ætli þetta sé nú eftir sjálfan mig eða Hall-
dór Kiljan Laxness?
Þrátt fyrir alla nýjungagirnina, frjáls-
lyndiö og forvitnina um hið óþekkta hefur
Laxness ætíð haldið opinni leiö til baka,
klassísk höfðingjaafstaða, rekur upp
hausinn þegar minnst varir, fornaldar-
aðdáun og hefðir, þrátt fyrir alla gagnrýn-
ina. Á hvað hann trúir og hverju hann
treystir veit enginn.
Þegar á allt er litið held ég, ef nokkurr-
ar sanngirni er gætt í dómi, þá megi full-
yrða að þessi einstæði öldungur hafi elst
vel og virðulega. Honum sé lof og þökk.
Jón úr Vör
Háfjalla-
tegundirnar
reyndust bezt
flotastjórnarinnar til að taka aö sér önnur
störf um stundarsakir. Gerist hann þá skip-
stjóri á íslandsförum Sameinaða gufu-
skipafélagsins, fyrst á Thyru og síöan á
Ceres. Haustið 1899' tekur hann við skip-
stjórn á Tejo hjá sama félagi, sem tók salt-
fisksfarm á Vestfjörðum og átti að bæta
við farminn á Eyjafjarðarhöfnum. Á leiö
þangað strandaði skipið í dimmviðri og
roki austur af Haganesvík. Svo var hann
aftur í siglingum hér við land um stundar-
sakir árið 1901, en eftir það tók hann við
störfum í flotanum. Árið 1902 hættir hann
sjómennsku sakir vaxandi nærsýni en sett-
ist í háa stöðu í flotamálaráðuneytinu. En
1907 er hann skipaður forstjóri dönsku
veðurstofunnar, og gegndi hann því starfi
til dauðadags 3. maí 1923.
Ryder kvæntist 1888 konu sem hét Ida
Wolf, og varö þeim tveggja barna auöið.
Sonurinn, Helge, var öll sín manndómsár í
Austurlöndum og lést í japönskum fanga-
búðum skömmu fyrir stríðslok, en dóttirin,
Ulla, er nýlega látin. Hún giftist manni, sem
fórst á Grænlandsjökli fyrir allmörgum ár-
um.
Þetta er í fáum orðum æviferill Ryders,
en af fjölda heimilda má ráða að hann hafi
verið óvenju mikill starfsmaður og er til
þess tekið að hann var gæddur óvenju
miklum lífsþrótti. Hann var bæði vinsæll og
virtur af samstarfsmönnum sínum og und-
irmönnum, hvort heldur var í sjóhernum, á
Grænlandi eða dönsku veðurstofunni. En
til eru líka íslensk ummæli um hann í blað-
inu Stefni á Akureyri frá 22. nóvember
1899, og eru þau á þessa leið:
„Skipstjóri Ryder hefir nú stýrt póstskipi
sameinaða fjelagsins í þrjú sumur, fyrst
Thyru og síöast Ceres, var þetta hans síð-
asta ferð í sumar því foringjar þessir fá
vanalega eigi nema þriggja ára fararleyfi úr
sjóhernum, þó býst hann við að koma hjer
fyrstu ferð í vor. Þessi ár hefir hann áunnið
sjer vinsældir og hylli þeirra, er kynni hafa
haft af honum fyrir reglusemi, ötulleik og
prúðmennsku. Áhugi hans á því að tilraunir
verði gjörðar hjer til skógræktar lýsa fylli-
lega velvild hans til lands og þjóðar, sem
hann hefir haft gott tækifæri til að kynnast
þau ár, sem hann hefir verið hjer strand-
skipsforingi. Þegar það var kunnugt að
skipstj. Ryder væri full alvara að gangast
fyrir að hjer yrði plantaður skógviðarreitur
vildu margir á Akureyri að reitur þessi yrði
hjer við bæinn ... Mestu skiptir að staður-
inn sje sem hentugastur meðan menn eru
að fá reynslu með gróðursetning trjánna,
sem er miklum vandkvæðum bundin, og
misheppnaðist fyrst í Noregi, og hætt er við
að eins geti farið hjer, sagði merkur maöur
við oss, sem vjer áttum tal um þetta við.“
i upphafi þessa máls var getið bréfabóka
Ryders, sem eru í eigu Skógræktar ríkisins
ásamt fjölda annarra gagna er snerta upp-
haf skógræktarinnar. Þetta eru svonefndar
„kópíubækur", afritablöð af bréfum Ryders
á næfurþunnum pappír af fólíóstærð. Önn-
ur er 437 blaðsíður og fjallar einvörðungu
um skógamálefni íslands. Hin er 110 blað-
síöur og þar er að mestu rætt um önnur
efni, sem honum voru hugleikin, svo sem
vitabyggingar á ströndum íslands, bættar
skipasamgöngur og beinar ferðir til Mið-
jarðarhafsianda með saltfisk og ýmislegt
fleira. Hann hafði einnig á hendi allt bók-
hald fyrir skógræktina frá upphafi og fram
á árið 1907, og er afrit reikninga allt fært
með snyrtilegri hendi hans, en frumgögn
sendi hann landstjórninni snemma á hverju
ári. Allt ber þetta vott um árvekni og iðni,
en eitt bréf sýnir hvern mann Ryder hafði
að geyma og hve vel hann fylgdist með
öllu, sem að skógamálefnum landsins laut.
Einn af skógarvarðanemunum íslensku
veiktist mjög meðan hann var í miðju námi
og var lengi frá verki, sem af leiddi tölu-
verðan kostnað, en hann bláfátækur. Þá
skrifar Ryder bréf til sjóðs eins, lýsir veik-
indunum og fær sjúkrastvrk hanjjQ þ,5num
15