Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1983, Blaðsíða 4

Michael Dal
Raunsæ
þjóðfélags-
rýni —
skáldlegt
innsæi
Bráðlega verður á fjölunum í Iðnó nýjasta
leikrit sœnska rithöfundarins Per Olov En-
quists, sem heitir í þýðingunni „Úr lífi
ánamaðkanna“. í tilefni þess segir hér frá
helztu verkum Enquists, en hann hefur getið
sér gott orð bœði sem skáldsagna- og leikrita-
höfundur
Enquist fæddist áriö 1934 í
Norður-Svíþjóð, nánar tiltekið í
Vasterbotten. Fyrsta bók hans
„Krystalöjet“ kom út árið 1961
skömmu eftir að hann lauk námi
við Háskóiann í Stokkhólmi. Það
verk vakti ekki sérstaka athygli.
Reyndar höföu komið út eftir
hann þrjár skáldsögur, nefnilega
„Fárdvágen“ (1963), „Brödrene
Casey“ (1964) og „Magnetisörens
femta vidne“ (1964) áður en nafn
hans varð þekkt á Norðurlöndum.
Það var með útkomu skáldsög-
unnar „Legionárerne“ árið 1968.
Ari síðar hlaut hann bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs fyrir
það verk.
Verðlaunaveitingin byggðist á
því að mati dómnefndar að
þarna hefði höfundinum tekist
að flétta saman á listrænan hátt
raunverulega atburðarás þannig
að sagan birtist í nýju ljósi án
þess að staðreyndum væri
hállað.
Enquist gerir að söguefni ör-
lög 146 flóttamanna frá baltn-
esku löndunum (Eistlandi,
Lettlandi og Lithauen) sem flúið
höfðu til Svíþjóðar á stríðsárun-
um en Svíar sendu aftur til Sov-
étríkjanna 25. janúar 1946. Þessi
atburður varð endahnútur á ein-
hverjum átakamesta harmleik
eftirstríðsáranna og ákvörðun
sænskra stjórnvalda um heim-
sendinguna hefur verið talinn
„svartur blettur" í sænskri
stjórnmálasögu.
I „Legionárerne" reynir En-
quist að kryfja til mergjar sann-
leikann að baki munnmælasög-
um sem spunnust út frá þessum
atburðum. En það sem einkenn-
ir tök Enquist á efninu er
hversu nákvæmlega hann þræð-
ir staðreyndir í málinu. I bók-
inni birtast feiknin öll af skráð-
um heimildum, bréfum sem
ráðamenn hafa skrifað í einka-
bréfum sín á milli og upplýsing-
um úr opinberum gögnum er
raðað andspænis ummælum
flóttafólksins sjálfs og afstöðu
þess. Úr þessum myndbrotum
skapar Enquist sína eigin túlk-
un á atburðarásinni, og beinir
augum manna að þeim stjórn-
málalega vanda sem stöðugt
kemur upp á yfirborðið þegar
einstaklingur stendur gagnvart
því að þurfa að verja lýðræðis-
leg réttindi sín gegn valdhöfum.
„Legionárerna“ er heimilda-
skáldsaga sem lýsir því sem í
raun og sannleika gerðist en þó
með skáldsögulegu ívafi. Hann
rekur ekki aðeins atburðina eins
og fréttamaður en túlkar einnig
staðreyndir á sína vísu. Enquist
velur gögnin sem tiltæk eru.
Hann kynnir þau á sinn máta og
lýsir atburðum. Sagan birtist
okkur úr hans hendi og fyrir
skáldlegt innsæi hans án þess að
lögmál hins sanna séu brotin.
Enquist gerir sér vel Ijósa
þessa tvískiptingu höfundarins,
nefnilega hlutverk skoðandans
og skáldsins og notar hana til að
varpa ljósi á andhverfu sögu-
sagnanna um það hvernig
stjórnvöld réðu hörmulegum ör-
lögum þessa flóttamannahóps.
í öðru verki „Musikanternes
udtog" sem út kom árið 1978
notar hann einnig aðferð heim-
ildaskáldsögunnar. Hann byggir
á skýrslum um óháð verkalýðs-
félag í Vásterbotten frá árunum
1903—1910 og viðtölum sínum
við gamlan mann, Nicanor, sem
þar átti hlut að máli. Þar er lýst
kjörum fólks í þessu norðlæga
og afskekkta héraði Svíþjóðar. í
byrjun aldarinnar byggðu menn
þar afkomu sína á búhokri á litl-
um leigubýlum og árstíma-
bundnu skógarhöggi, og hugarró
sína á innilegum og staðföstum
guðsótta.
í sveitina kemur sósíaldemó-
kratískur áróðursmaður,
Elmblad að nafni. Út frá sjón-
armiði drengsins Nicanors og
fjölskyldu hans kynnast lesend-
ur því, hvernig áróðursmaður-
inn má þola pyntingar og mis-
þyrmingar skógarhöggsmanna,
sem eru gersamlega andvígir
boðskap hans.
Nokkrum árum síðar verður
Nicanor vitni að því hvernig
móðurbróðir hans er bókstaf-
lega limlestur af sömu verka-
mönnum vegna þess að hann
hefur ratað í það ólán að njósna
fyrir vinnuveitendann. Nicanor
grípur til þess ráðs að skrifa
Elmblad og biðja hann að koma
aftur. Áróðursmaðurinn verður
við bóninni þótt með hálfum
hug sé, því í raun er hann heig-
ull. Hann fer ásamt Nicanor,
sem þá er 14 ára, inn í skógana
til að ljúka erindi sínu við skóg-
arhöggsmennina. Þeim fundi
lýkur með því að Elmblad fær
enn ráðningu og drengurinn
Nicanor er limlestur.
Þannig verður ofbeldi, ofstæki
örþrifaráð heimamanna til
þess að fá að viðhalda því lífs-
mynstri og hugmyndakerfi sem
þeir telja sitt haldreipi. Þraut-
seigja þessa fólks er allt í senn
aðdáunarverð og ógnvekjandi en
skotur á heildaryfirsýn alger.
í lok bókarinnar verður því þó
hughvarf, en ekki fyrr en ráðist
hefur verið að viðkvæmasta eðl-
isþætti þess — ærunni. Auð-
mjúkir, sannkristnir verka-
mennirnir sem umbera aumlegt
mannlíf fyrir væntanlega himn-
eska sælu, rísa þá upp gegn
verksmiðjustjórninni sem löng-
um hefur kúgað þá. En þá hafa
hörmulegir atburðir og niður-
læging orðið þess valdandi að
fjölskyldur hafa flust burt og
sumir jafnvel framið sjálfs-
morð.
„Musikanternes Udtog" er
harmsaga fjölda manna og
kvenna sem verða fórnardýr
oftrúar á þjóðfélagsskipan sem
er tímaskekkja. í raun er
mannlíf í þessu samfélagi von-
laust. Flestir ákveða að umbera
vonleysið, aðrir velja flótta eða
grípa til þess ráðs sem ekki
verður endurskoðað — að svifta
sig lífi. Bókarheitið felur í sér
þetta vonleysi. Það er fengið úr
gömlu þýsku ævintýri um van-
rækt og illa á sig komin dýr,
sem ákveða að halda til Bremen
og gerast hljóðfæraleikarar. Það
er þeirra úrslitakostur því „allt
er betra en dauðinn" er þeirra
einkunnarorð.
„Musikanternes udtog“ var
þörf endurnýjun í flokki heim-
ildabókanna sem sáu dagsins
ljós á áttunda áratugnum. Það
sem skilur á milli Enquists og
annarra rithöfunda sem fást við
slíka skáldsögugerð er það, að
hann byggir sögutúlkun sína og
afstöðu til þjóðfélagsins á per-
sónulegri innlifun, jafnt hvað
varðar frásögn af atburðum og
persónusköpun þeirra sem við
sögu koma. „Við verðum að fylla
í götin," segir hann sjálfur, „því
þar er fólgin hin eiginlega saga.“
Það gerir Enquist. Hann fyllir í
götin í hinum rituðu heimildum,
víkkar frásagnarsviðið og túlkar
á sinn máta. Hann lýsir á sann-
færandi hátt mótsagnakenndri
afstöðu manna hverra til ann-
arra, hinum ytri aðstæðum,
verksmiðjunum í nútímastíl,
hraðbrautum um sveitir lands-
ins og ísilögðum Bottneska fló-
anum á fyrri öldum, prömmun-
um, skóginum í litskrúði hausts-
ins, nauðgunum, óþrifalegum
útikömrum og svo mætti lengi
telia.
I bókinni er aragrúi frásögu-
þátta í dæmisögustíl sem ýmist
höfða til siðgæðis, eru klúrir eða
blátt áfram skoplegir. Sögu-
þráðurinn er margslunginn. At-
burðir rekjast ekki í réttri tíma-
röð en eru látnir í heild lúta líf-
rænu lögmáli mannshugans. Að
því leyti á „Musikanternes
udtog“ skylt við suðuramerískar
bókmenntir eins og þær birtast í
verkum Manuel Scorza og
Gabriel Garcia Marques þar
sem innsæið er látið ráða á
kostnað rökfastrar hugsunar.
í „Legionárerne" og „Musik-
anternes udtog“ eru heimildirn-
ar kveikjan. Þær notar Enquist
til að sýna fram á hvernig
stjórnarfar og atvinnuskilyrði í
þjóðfélaginu eru ráðandi þáttur
í lífi einstaklingsins og fjöl-
skyldunnar og reyndar líka
öfugt. Hann gerir sér far um að
sýna þetta samhengi og um leið
að ómögulegt er að skilja ein-
staka þætti stundur eða einstök
viðbrögð án þess að horfa á
þessa heild.
Að hluta fjallar hann um
sama grunnþema í þremur öðr-
um verkum sem út komu frá
hans hendi á áttunda áratugn-
um: „Sekundanten" (1971),
„Katedralen í Múnchen" (1972)
og „Det kvalte opörs tid“ (1974).
Þessar bækur flokkast allar
undir þjóðfélágslega heimilda-
skáldsögugerð þar sem lýst er
ákveðnu sögulegu vandamáli.
Með leikritinu „Tribadernas
nat“ (Nótt ástmeyjanna) sem út
kom 1975 fer Per Olov Enquist
inn á nýjar brautir á rithöf-
undaferli sínum. Þar velur hann
leikritsformið og viðfangsefnið
er sálræns eðlis. Leikritið var á
fjölum Þjóðleikhússins hér fyrir
nokkrum árum og er hluti af
þríleik. Hin tvö leikritin eru
„Till Fedra" og „Frán regnorm-
arnas liv“ (Ur lífi ánamaðk-
anna). í þríleiknum eru dregnar
upp myndir af fjölskyldulífi og
fjallað um ástina af listilegu
innsæi, hversu vonlaust fyrir-
brigði hún er en þó öllum ómiss-
andi.
í Nótt ástmeyjanna hittum
við fyrir August Strindberg og
konu hans Siri von Essen
Strindberg kvöld nokkurt í
Dagmarleikhúsinu í Kaup-
mannahöfn. Það er árið 1889 og
verið er að æfa nýtt leikrit eftir
Strindberg, sem heitir því
kaldhæðnislega nafni „Sá
sterkasti". Siri von Essen á að
fara með aðalhlutverkið og við
fáum að vita að hjónin standa í
skilnaði. Enquist byggir upp
magnaðan þríhyrning og lýsir
eyðileggjandi mætti ástarinnar
og óútkljáðum tilfinningum
þeirra hjóna. Hann kann einnig
þá list að skapa spennu í
verkinu. Sérhvert smáatriði
leiðir í átt að eyðileggingu, þar
til að lokum það kemur í ljós að
frumsýningin næsta dag varð
gersamlega misheppnuð. „Sá
sterkasti" var aðeins sýnt einu
sinni. Strindberg hélt eftir þetta
til Svíþjóðar og skilnaðurinn
varð að veruleika.
í flestum verkum sínum flett-
ir Strindberg miskunnarlaust
ofan af forsendum hinnar borg-
aralegu fjölskyldu og lýsir því
hvernig persónur brotna og
verða að engu. En Strindberg
var flókin manngerð. Enda þótt
hann vildi fjölskyldu-mynstrið
feigt, mat hann það þó öllu ofar.
Enquist gerir þessa ást/hatur
afstöðu Strindbergs að við-
fangsefni í Nótt ástmeyjanna og
dregur fram hvernig Strindberg
verður gripinn „ógnarskelfingu
gagnvart því tómi sem verður
eftir syndaflóðið," eins og En-
quist segir.
í Nótt ástmeyjanna gerir
Enquist tilraun til að skilgreina
mótsagnakennda persónu. Með
því að nota frægt fólk í aðal-
hlutverkin verður leikritið
áhrifameira. Mönnum er í
sjálfsvald sett að upplifa það
sem fortíð bundna hugsunar-
hætti fólks um aldamótin eða
menn geta leitað mótsagnarinn-
ar í eigin brjósti. Því hver mun
ekki kannst við fyrirbærið
ást/hatur gagnvart sínum nán-
ustu? Líklega fæstir. Þessi sam-
mannlegi breyskleiki er túlkað-
ur í einni persónu og áhorfendur
geta hitt sjálfa sig fyrir í sálar-
flækjum sögupersónanna.
í leikritinu „Frán regnorm-
arnas liv“ (Úr lífi ánamaðk-
anna“) velur Enquist einnig
frægar sögupersónur í aðalhlut-
verkin. Það hefst með því að