Lesbók Morgunblaðsins - 25.06.1983, Síða 8

Haraldur Helgason arkitekt — Saga byggingarlistar I
Rúmlega 230 milljón ára gamlar sandsteinsmyndanir f Ástralíu.
Vefarar eru samfélagsverur og byggja sér sambýlishreiður.
Það má til sanns vegar færa,
að byggingar hafi verið á jörð-
unni áður en líf kviknaði á
henni, því að frumkraftar mót-
uðu landið upphaflega á grófan
hátt, sem síðar tók á sig ný
form, þegar vindar og vatn surfu
það til. Þess vegna hefur því
margoft verið haldið fram, að
Drottinn, skapari vor, væri mest-
ur arkitekt allra tíma. Með
byggingu er þó yfirleitt átt við
afleiðingu verknaðar einhverrar
lifandi veru, framinn í þeim til-
gangi að aðlaga umhverfið betur
að þörfum hennar. Fuilvíst má
telja, að elztu tegundir manna
hafi leitað vars í skjóli náttúr-
unnar fyrir veðri og rándýrum,
sem þeim stóð hætta af. Löngu
áður en maðurinn komst á það
þroskastig að hann gat farið að
reisa sér eigin byggingar, voru á
jörðinni margir ágætir byggjend-
ur, sem stóðu manninum marg-
falt framar á því sviði. Allar
helztu dýrategundir, sem lifa á
jörðinni í dag, voru komnar
fram mörg hundruð öldum á
undan manninum, sumar mörg-
um milljónum ára á undan hon-
um. Örfáar tegundir hafa reynd-
ar horfið af sjónarsviðinu eftir
að jökultíminn hófst fyrir líkiega
þremur milljónum ára, og enn
færri hafa bætzt við.
Dýr eru mis-
góðir byggjendur
Nútíma maður getur notfært
sér hugsun og rökvísi til að reisa
sér byggingar, sem mæta kröf-
um hans. Við upphaf byggingar-
framkvæmda útbýr arkitektinn
verkáætlun og leitast við að
finna beztu lausnina, sem full-
nægir kröfum notanda bygging-
arinnar. Önnur vanþróaðri dýr
þurfa ekki á slíku að halda. Þau
ráða að vísu yfir sáralitlum
vitsmunum, en sum þeirra reisa
sér afar flóknar byggingar, sem
svara kröfum þeirra aðdáanlega
vel. Byggingarstarfsemi þeirra
er hins vegar eingöngu stjórnað
af eðlishvötum þeirra en ekki
meðvitaðri hugsun, og er þess
vegna ekki hægt að telja
byggingarafrek þeirra til snilld-
arverka listamanna. Dýrin eru
ákaflega misgóðir byggjendur
og mörg þeirra bera hreinlega
ekki við að byggja neitt, jafnvel
ekki síður þau, sem lengra eru
komin áleiðis á þróunarbraut-
inni. Þau, sem byggja, nota til
þess margvísleg efni, sem bæði
eru innaná og utan við líkama
þeirra, og þau beita mjög ólíkum
aðferðum við gerð bygginga
sinna. Sum þeirra beita
sambærilegri tækni og við
þekkjum hjá mönnum, þau
stunda múrverk, vefnað, fléttun
og gröft og nota til þess ýmsa
líkamshluta, en einkum þó
munn, tennur, nef og fætur. Það
er næstum óþekkt að dýr noti
utanaðkomandi áhöld við bygg-
ingarframkvæmdir sínar. Bygg-
ingarstarfsemi langflestra dýra
miðar að því að skapa þeim og
fjölskyldum þeirra skýli, eink-
um þó ungum, ósjálfbjarga af-
kvæmum þeirra. En ekki eru all-
ar byggingaframkvæmdir dýra
einskorðaðar við híbýli, heldur
útbúa ýmis veiðidýr gildrur til
að fanga bráð sína í. Algengasta
aðferð dýra er að grafa holur
inn í náttúruleg efni, eða þá að
aðlaga holur, sem víða finnast í
náttúrunni, að þörfum sínum
með ýmiskonar úrbótum. Menn
bjuggu líka í hellum áður en
þeir fóru að reisa sér sérstakar
byggingar, en þannig byggingar
höfðu þá ýmis dýr reist í langan
tíma, og er alls ekki útilokað, að
maðurinn — með einhvern vott
af vitsmunum — hafi lært ein-
hverjar byggingaraðferðir af
dýrunum. Dýrin hafa hins vegar
ekki breytt byggingarháttum
sínum þann tíma, sem maðurinn
hefur dvalið hér á jörðinni, en
með því að leiða fram í dagsljós-
ið helztu byggingameistara
þeirra dýrategunda, er nú
byggja jörðina, má benda á
hugsanlegar fyrirmyndir sem
forfeður mannsins höfðu fyrir
augum sér, áður en hann fór að
huga að híbýlagerð.
I hryggdýrafylkingunni eru
helztu stórafrek á byggingar-
sviðinu að finna hjá nagdýrum.
Hjá flestum öðrum spendýrum
er lítið um byggingar. Yfirleitt
er um mjög náin tengsl móður
og afkvæma að ræða hjá spen-
dýrum, og eru afkvæmin undir
móðurvernd allt þar til þau
verða sjálfbjarga. Oftast eru
þau svo burðug, að þau geta
staðið á eigin fótum strax eftir
fæðingu, og er því engin raun-
veruleg þörf á föstum samastað.
Bjarndýr og nokkrar aðrar
spendýrategundir á norðlægum
slóðum leggjast í vetrarhýði í
klettaskúta eða holur, en gera
litlar eða engar breytingar á
þeim vistarverum. Ýmis önnur
smáspendýr búa í klettasprung-
Býflugnabú.
um, hellum eða trjáholum, en
einnig þau gera næstum engar
breytingar á sköpunarverki
náttúrunnar.
Apar tjalda til
einnar nætur
Lítið er um byggingafram-
kvæmdir hjá nánustu frændum
okkar, öpunum. Heimkynni
þeirra eru á suðlægum slóðum,
þar sem veðrátta er hagstæð, og
þurfa þeir því ekki að klæða af
sér veður, en Ieita sér hælis í
skjóli trjáa og kletta, þegar veð-
ur eru óblíð. Apar búa sér til
einföld náttból og tjalda flestir
einungis til einnar nætur. Eng-
lendingurinn Jane Goodall gerði
eftirtektarverðar rannsóknir á
simpönsum við Tanganyika-
vatn um tíu ára skeið, eins og
ýmsir íslenzkir sjónvarpsáhorf-
endur muna sjálfsagt eftir.
Velja simpansar sér traust-
vekjandi stað í krónu hárra
trjáa, uppi við stofninn eða á
mótum tveggja greina. Trjá-
greinarnar binda þeir saman
með tágum og setja vel laufgað-