Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.1986, Side 5

Tizkaa hefur borizt seint til íslands á fyrstu áratugum aldarinnar. Á árunum um og eftir 1920 örlar til dæmis lítið á hinni
frægu og byltingarkenndu tízku utan úr heimi, sem kennd er viðþriðja áratuginn. Á mynd af 2. bekk Kvennaskólans veturinn
1928—29má þó sjá, aðþessi tizka hefur orðið ráðandi. Þessar stúlkur virðast bafa lagt peysufötin af sem sparifatnað. Síðar
fóru Kvennaskólastúlkur aftur að klæðast peysufötum við sérstök tækifæri, t.d. þegar bekkjarmynd var tekin.
Þegar aldaraf mæli Kvennaskólans var minnst 1974, varþcssi mynd tekin af 4. bekk og birtist húnhértil gamans tilað sýna,
h versu gagnger breyting hefur orðið á klæðnaði kvenna á íslandi. A.m.k. allar í fremri röðinni eru núí síðbuxum.
um, sem ganga alla hina dagana í götóttum
sokkum með skötubörðin á pilsunum og svo
óhreinar svuntur, að enginn getur séð til
hvaða lit þær hafa einhvern tíma haft.“
XI. Erlend áhrif Og
„Danskur BÚNINGUR“
Svo virðist sem svokallaður danskur bún-
ingur hafi verið notaður af konum í hærri
stéttum þjóðfélagsins og þá helst í nokkrum
kaupstöðum landsins. Um aldamótin varð
það stöðugt algengara að konur klæddu sig
á danskan máta í Reykjavík. Þær konur sem
vildu tolla í tískunni urðu sér út um erlend
tískubliið t.d. „Nordisk Mönstertiderne" og
„Paríser Chic“ svo eitthvað sé nefnt. I
þessum blöðum voru myndir af ýmsum
fatnaði og úr „Nordiske Mönstertiderne"
var einnig hægt að panta snið af fatnaðin-
um. Erlend snið fengust líka oft í hannyrða-
verslunum. Þá bárust einnig hingað til lands
um aldamótin verðlistar sem hægt var að
panta upp úr fatnað og fleira. Það gefur
að skilja, að þeir sem höfðu efni á, notfærðu
sér þessa þjónustu, þó ekki hafi það verið
í stórum stíl. Um 1914 hættu þessir pöntun-
arlistar að koma af einhverjum ástæðum
en tískublöðin héldu hins vegar áfram að
koma hingað. Almenningur hafði yfirleitt
ekki efni á að kaupa þessi blöð. Það voru
aðallega efnameiri konur og saumakonur
sem keyptu þau. Til sveita sáust þessi blöð
varla og aðeins ein og ein sveitakona gat
veitt sér þann munað að eignast slík blöð,
en í þessum blöðum voru einnig leiðbeining-
ar um fagrar hannyrðir. Slíkt freistaði
auðvitað margra lista- og hagleikskvenna,
sem bjuggu ekki síður til sveita en í kaup-
stöðum.
Islendingar hafa alltaf verið þjóðernis-
sinnaðir og fremur íhaldssamir á allar venjur
og siði. Allt fram til ársins 1918 var sú
stúlka stundum litin hornauga í sveitum
landsins, sem fór í vist í kaupstaðinn, tók
upp danskan búning í stað íslenska þjóð-
búningsins (peysufatanna) og kom síðan á
þessum óþjóðlega búningi heim til sín aftur.
Fólk þurfti auðvitað að hafa eitthvað til
að hneykslast á og slúðra um í þá daga
engu að síður en nú á dögum. Þetta þótti
tíðindum sæta og vanvirðing gagnvart
peysufötunum, eiginlega hálfgerð svik við
þjóðernið. „Hvað er þetta, er hún Stína
komin á danska dragt?"
í Kvennablaðinu 1897 hverfur einn grein-
arhöfundurinn að notkun peysufatanna og
hallmælir danska búningnum á þessa leið:
„ ... enda mundi það ekki mælast vel
fyrir hjá sveitakonum, ef einhverjar þeirra
færu að taka upp evrópskan búning. Það
mundi talið óþjóðlegt marglæti; og mundu
fáar konur vilja vinna til að fá það orð,
enda þótt þeim kynni að þykja í sínu
hjarta sá búningur bæði fallegri og
þægilegri. — Peysufötin eru líka full-
laglegur búningur, og fara vel laglegum
stúlkum, einkum bjarthærðum, ef þær
eru laglegar í vexti. Enda mætti líka segja
að „skíni á gull, þótt í skrani lægi“. En
sjalið okkar er ekki fallegt, og gjörir
okkur sannarlega ekki fengri eða göfug-
legri að velli en við erum.“
Þær konur sem efni höfðu á því að fá
sér fallega kjóla, notuðu þá líka við viðeig-
andi tækifæri þó svo að þær ættu hinn ís-
lenska hátíðabúning. Ekki frnn ég þeim það
til foráttu enda ólíkt þægilegra að klæðast
léttum kjól en níðþungu skarti. En aðrir
tímar, aðrir siðir.
Þetta voru breytingatímar og mikið var
ritað um peysufötin og danska búninginn á
þessum tíma. Skiptar skoðanir voru á þessu
máli eins og öllum öðrum málum og ætla
ég að láta fylgja hér nokkrar glefsur úr
Kvennablaðinu á þessum tíma.
Kona nokkur, sem hefur þýtt úr erlendu
blaði það sem var efst á baugi í barna- og
karlmannatísku hefur þetta að segja um
kvenfatatískuna 1895 í móðbrgfi sínu:
„ ... Þar á móti er ekkert í blaðinu um
kvenbúninga eða tísku, sem kvenfólk hjer
á landi þarf heldur ekki á að halda".
Þ.Á. Björnsdóttir skrifar eftirfarandi árið
1898 og kallar grein sína „Hugvekjur fyrir
konurnar":
„Ekki get jeg ímyndað mjer íslenzkar
sveitakonur svo bamalegar, að fara í —
eltingaleik við tízkuna — fremur fyrir
það, þó þær tækju upp kjóla til daglegra
nota (hversdagsbrúks). Þær eru vanar
sundurlausum búningi, og geta kjólamir
verið eins og pils og peisubúningurinn.
En svo skynsamar geri jeg ráð fyrir að
þær sjeu flestar, að þýðast þær umbætur,
sem þær geta gert án nokkurs kostnaðar,
ef þeim aðeins er bent á það, og þær
vita, að slíkt er eigi virt þeim til vanza,
eða þarf ekki að gera.
Kjólar eru hentugri mislitir, þó einkum
dökklitir. Sniðið á þeim getur verið mjög
einfalt, en þó þægilegt, t.d.: Bakið að
mitti eins og á venjulegri reiðtreyju.
Stallinn, sem kemur á stykkin við að
klippa út fyrir baksaumnum, má hafa í
lokufall aftan á kjólnum. Síðustykkin eru
höfð uppsneidd, og sniðið á þeim efst
eins og á samskonar stykkjum í reið-
treýju. Að framan er brjóststykkið látið
ná niður á bijóstin, og framstykkin rykkt
eða feld upp í það. Leyniþráður liggur
frá hliðarsaumnum fram yfír, og má með
honum draga framstykkin saman og
sundur eftir þörfum. Ermamar eins og á
venjulegri hversdagstreyju.
Nokkur hægð væri að því fyrir konur,
sem daglega ganga pilsbúnar, að hafa
ljetta eða uppihöld í pilsunum, er festa
má í bolfalið (millibolinn eða treyjuna)".
Og úr sama blaði:
„Margir álíta smekklegan og fallegan
búning vera merki þess að sá sem klæðist
honum sé hégómlegur og yfirlætissamur.
Fatnaðurinn á að vera til skjóls og slits,
segja þeir, og því hlýr og sterkur, en
fallegleikinn er alveg óþarfur, og bara
hégómlegur, nema ef vera skyldi á spari-
fötum. Að láta sér ekki standa á sama
um hversdagsfötin er bara andhælisskap-
ur og tilgerð.
En það er sitt hvað, góður smekkur,
bæði í klæðaburði og öðru, og tilgerð.
Og það er ekki einskisverð gáfa, að vera
gæddur góðum smekk og næmri fegurð-
artilfínningu. Einkanlega er sú gáfa
mikilsverð fyrir kvenfólkið. — Enginn
gerir vítt eða sítt úr engu —, .. . en sú
kona, sem nýtin er og praktísk ... hún
getur oft gert vítt og sítt úr litlu. /.../.
Engum sem ekki er alveg varnað allrar
fegurðartilfínningar, getur fundist sá
búningur smekklegur, sem nú sýnist vera
mest í móð hér á landi fyrir hversdags-
búning kvenna, einkum upp til sveitanna.
Þetta svarta sífelda peysupils, allavega
mislit treyja, með allavega sniði og út-
flúri, alveg eins og treyja við kjóla, stór
og breið peysusvunta, og svo til að kóróna
allt saman — skotthúfa á höfðinu. Það
er sannkallaður smekkleysisbúningur.
Annaðhvort ættum við að hafa okkar
sérstaka búning, pilsið, peysuna og húf-
una, eða þá sleppa henni alveg og taka
upp kjólana, en ekki þetta sambland eða
þennan afkárahátt, að neðsti hlutinn og
efsti hlutinn sé íslenzkur; en miðhlutinn
útlenzkur. /.../.
En annaðhvort ættum við að gera, vera
jafnan á peysufötum við alla þokkalega
innivinnu, en úti við, eða við þá vinnu,
sem við þættumst ekki geta brúkað þau
við, mætti taka upp mislitan kyrtil / .../
og hafa einhveija laglega húfu á höfðinu.
Til dæmis mætti búa til mjög laglega húfu
í líkingu við garðhúfuna á Fomgripasafn-
inu, en léttari og ef til vill lægri, — ellegar
leggja alveg niður þennan sérstaka bún-
ing okkar peysuna og húfuna.“
Móðskraf frá 1899:
„Kvenfötin okkar íslensku eru sem menn
vita alltaf að mestu leyti eins... Reið-
fötin eru að breytast. Pilsin heldur að
styttast og nærskomu treyjumar að
hverfa, en í stað þeirra em jakkar að
koma upp svipaðir „sportjökkum" karl-
manna, með belti yfír — þykja þægilegri
en þröngar treyjur, og betra að vera í
bol eða ptjónuðu lífstykki innanundir. Þó
er þessi móður enn þá naumast kominn
hingað til Reykjavíkur, en kemur vonandi
aðsumri".
Og í öðm móðbréfi frá 1904 er aðallega
fjallað um barnafatnað en um kvenfatnað
hefur greinarhöfundur þetta að segja:
„Um klæðnað fullorðnu stúlknanna ætla
ég ekkert að segja þér. Þær eru ekki enn
farnar að sýna sig í sumarfötunum, og
svo þurfið þið í sveitinni lítið á þeim að
halda. En útlit er fyrir að þeir muni vera
svipaðir og í fyrra“.
Og 1905 skrifar norðlensk sveitakona á
þessa leið:
„Af öllu því sem kyrt stendur og þó
mætti breyta til batnaðar og þæginda,
er víst ekkert eins bargfast og sú venja,
að kvenfólk á peysufötum gangi svo gott
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 22. MARZ 1986 5