Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.1986, Blaðsíða 13

meir en þijár aldir séu liðnar frá því hann
var ortur. Paul Gerhard var eins og Hall-
grímur, maður mikillar þjáningar, missti öll
sín böm og síðar konu sína í pestum, sem
þráfaldlega gengu yfir Wittenberg, þar sem
hann bjó. Sálmar hans minna mjög á sálma
Hallgríms hvað einlægni og andagift snertir
enda eru þeir mikið sungnir í þýzkum kirkj-
um á okkar tímum.
Halldór Laxness reyndi meir en margur
annar, sem um Passíusálmana hefur fjallað,
að skiigreina baksvið þeirra. Beitir hann til
þess kenningunni um „víxiláhrif skáldskap-
ar og þjóðhags", sem oft er kennd við
marxíska bókmenntarannsókn. Hann reynir
að skilgeina tengsl Kristsmyndarinnar,
guðs-hugmyndarinnar og mannskilningsins
annars vagar og þjóðfélagsgerðarinnar hins
vegar. Hann sýnir fram á greinilega sam-
svöiun þar á milli bæði í samtímaskáldskap
Passíusálmanna og í þeim sjálfum.
Halldór dregur upp hina kunnuglegu
mynd af 17. öldi'nni, sem tæpt var á hér
að framan. En hann telur, að valdsmennimir
eigi verulega sök á þjáningum fólksins, þeir
hafi haldið alþýðu manna niðri og notað í
því skyni guðsímyndina og Jesúímyndina,
þar sem þeir kenna fólki að líkjast Jesú, sem
tekur þjáningunni með þolinmæði og æðru-
leysi. Hann beygir sig undir hina voldugu
hönd almættisins í þögulli undirgefni í stað
þess að hrinda af sér oki hins óréttláta valds.
Halldór segir: „Maðurinn á að þola sitt
ok bljúgur í takmarkalausri hollustu við vilja
guðs, hinna þursalegu máttarvalda sem ráða
þjáningum hans. Undir þrældómsokinu er
hann bólusettur með hinni austurlenzku
goðsögn um Jesú, þolandann alfullkomna
sem er í eðli sínu frummynd og samnefnari
hins fótumtroðna svívirta manns. Þessu
austræna óminnislyfi heldur lénsskipulagið
að sárum lýðsins um alla álfuna þótt höfuð-
stoðir þess séu aðall og konungur..." Og
hann heldur áfram: „Frumhugtak tímanna
er refsingin, svipan. Lýðurinn skal um fram
allt auðmýkjast, hann skal búa undir svip-
unni... Réttlátur er guðinn mikli einn,
faðirinn, drottinn, reiðiþrungin karlvera,
sem án afláts fullnægir réttlæti sínu með
harðleiknustu meðulum á jarðneskum mönn-
um.“ Þetta er vel að merkja ekki útlistun
á guðfræði Hallgríms Péturssonar í Passíu-
sálmunum heldur á guðfræði aldarinnar
almennt talað studd ýmsum dæmum úr
kveðskap annarra en Hallgríms að mestu
leyti. Sannleikurinn er nefnilega sá, að
Hallgrímur er hér ekki dæmigerður fúlltrúi
eins og sjá má af Passíusálmunum sjálfum.
(fóm). Úr fjármálaheiminum: dauði Jesú er
lausnargjald fyrir fanga. Og loks er mynd-
mál úr herfræðinni: dauði Jesú er barátta
við ill öfl tilverunnar. Þama er um að ræða
túlkun í lögfræðilegum stíl, kennd við
Anselmus frá Kantaraborg á 11. öld (d.
1109). En óhætt er að segja, að engin
samstæð kenning hafi verið til í kirkjunni
um það hvemig túlka skyldi dauða Jesú áður
en Anselmus tók sig til. í kenningu hans
sameinast guðfræði og kanónískur réttur
lögfræðin er tekin í þjónustu guðfræðinnar.
Hin lögfræðilega guðfræði Anselmusar varð
ofan á í vesturkirkjunni, bæði þeirri kaþ-
ólsku og mótmælendakirkjunum, jafnvel
þótt Lúther sjálfur hafi ekki aðhyllzt hana
heldur notað aðra foma skýringu, meir í
anda austurkirkjunnar.
En hvemig vildi Anselmus þá útskýra
þjáningu Jesú og dauða? Hann lítur svo á,
að Guð sé réttlátur og þoli ekki synd manns-
ins. En hann sé líka góður og vilji laga
þetta ástand og gera manninum kleift að
réttlætast svo hann geti orðið hólpinn bæði
um tíma og eilífð. En heiður hans (Guðs)
er í veði. Heiður hans og sjálfsvirðing leyfir
það ekki, að hann einfaldlega gefi mönnun-
um upp allar syndir þeirra og láti eins og
ekkert sé. Þess vegna krefst hann þess, að
syndir mannanna séu borgaðar til fulls. En
það er aðeins hægt af einhveijum, sem er
án syndar, réttlátur. En enginn maður er
réttlátur í þeim skilningi. Því sendi Guð son
sinn til mannanna. Jesúm, sem er einmitt
án syndar og því réttlátur. Honum er fómað
og þar með er refsingunni fullnægt. Þar
með hefur Guð fundið leið til að réttlæta
manninn án þess að glata heiðri sínum og
sjálfsvirðingu.
Megin fylgihugtök friðþægingarkenning-
arinnar eru: Iögmál, synd, sekt, refsing,
laun, yfirbót, lausnargjald, fullnæging refs-
ingar, sáttargjörð o.fl. Og þar með þokar
tungutak Nýja testamentisins um náð,
miskunnsemi ogumhyggjusemi Guðs.
Þótt kenning þessi megi virðast bamaleg
og fomfáleg að gerð varð hún þó lífseig og
hefur mótað hugsanir kristinna manna fram
á þennan dag í þesu efni. Hún náði þó
aðeins áhrifum í vesturkirkjunni, ekki í
austurkirkjunni (m.a. grísk-orþódoxu kirkj-
unni) svo sem fyrr segir. Þar eystra er það
ekki hugtakaparið sekt og fyrirgefning sem
hæst ber heldur líf og dauði. Af því leiðir
kristindóm vemlega annarrar gerðar. I
frumkirkjunni vom áhrifamestu guðfræð-
ingamir úr austurhluta rómverska ríkisins
og því vom áhrif þeirra meiri og áherzlan
um leið minni á sekt mannsins en síðar
varð í vesturkirkjunni.
Friðþægingarkenningin er takmörkuð að
því leyti, að hún gerir dauða Jesú að megin-
atriði og oft nánast að eina atriði Jesú-
atburðarins, sem máli skiptir. Bæði fyrr og
síðar hefur kirkjan litið á Jesú-atburðinn
sem eina heild: fæðingu, líf og starf Jesú,
kenningu hans, þjáningu, fordæmi, kross-
dauðaogupprisu.
Syndarhugtak rétttrúnaðarins einkennist
nánast eingöngu af lögfræðilegum skilningi
á hugtakinu synd: synd er glæpur gegn
Guði, maðurinn er sífellt sekur í Guðs
augum. Friðþægingin er brotttekning sekt-
arinnar — að þessu lífí loknu. Hallgrímur
yrkir vissulega í anda þessarar kenningar,
t.d. segir hann í 25. sálmi: „ .. . blóðskuld
og bölvan mína/burt tók Guðs sonar pína.
Dýrð sé þér drottinn minn“.
Nú á tímum er syndin skilgreind — og
þetta er líka biblíuleg og fmmkirkjuleg
kenning — sem ástand, sem maðurinn
fæðist inn í en er ekki ábyrgur fyrir: firring
mannsins, útlegð hans, lífskreppa, tilgangs-
leysi. Hjálpræðið felst því í lækningu, frels-
un, fótfestu, tilgangi o.s.frv. Ef menn smíð-
uðu kenningar í nútímanum þá snerist hjálp-
ræðiskenning samtímans um slík hugtök.
Og þar nálgumst við austur-kirlquna og um
leið ævafoma kirkjulega hefð.
Friðarþægingarkenningin er vissulega
hluti af hinni kirkjulegu hefð þótt það sé
ekki sú kenning, sem ræður ferðinni í kirkju
samtímans. Hún er til staðar í hefðinni, í
gömlum sálmum, tungutaki, bænum og
kirkjulist jafnvel, hún er í textum hinna
miklu tónverka föstunnar, passíunum. Hún
er með í farangrinum, en ekki virk, boðun
kirkjunnar snýst um annað en friðþægingar-
kenninguna á okkar tímum. Við verðum að
lifa með henni i sátt og samlyndi eins og
ýmsu öðru úr hinni kirkjulegu hefð, sem
ekki hefur lengur raunhæfu hlutverki að
gegna. Allt hefur sinn tíma, tákn og kenn-
ingar líka. Þessar staðreyndir hljóta að blasa
við hveijum þeim, sem tekur sér fyrir hendur
á lesa Passíusálmana í nútímanum. En þar
með er ekki öll sagan sögð.
6. Gagnrýni Halldórs
Laxness
Halidór Laxness ræðst harkalega á frið-
þægingarkenninguna í grein sinni Inngángi
að Passíusálmum og tekur skýrt fram, að
hann telji þá kenningu ekki í miklu samræmi
við Nýja testamentið og þar hefur hann lög
að mæla eins og fram hefur komið. En
hann bendir líka á annan valkost, sem vísar
til okkar tíma og felur í sér skírskotun, sem
er í fullu gildi: imitatione christi, gamalt
hugtak, sem lagt hefur verið út sem breytni
eftir Kristi og síðar verður vikið nánar að.
Fyrst verður vikið að gagntýni Halldórs.
Við fyrstu sýn er ekki erfítt að vera
nokkum veginn sammmála Halldóri Lax-
ness þegar hann segir: „Margt hið sorgleg-
asta í íslenzkum bókmenntum á rót sína
að rekja til áhrifa frá Páli og Jóhanni Ger-
hardt". Að vísu setur skáldið — að því er
virðist — þá Johann og Paul Gerhard undir
einn hatt, sem er rangt. Paul Gerhard var
uppi litlu síðar en Johann eða 1607-1675
og var innblásið og elskað sálmaskáld. Eftir
hann er meðal annars sálmurinn A hendur
fel þú honum, og ekki er að sjá, að íslend-
ingar hafí haft andúð á þeim sálmi þótt
7. Breytni
Nú á tuttugustu öld, einkum eftir seinni
heimsstyijöldina, væri kannski ekki flarri
lagi að segja, að hugtakið „eftirfylgd" (imit-
atio) hafí tekið við af ýmsum öðrum megin-
hugtökum í guðfræði og kirkju. Og athyglis-
vert er, að Halldór Laxness víkur að þessu
undir lok greinar sinnan „Einsog á er vikið
í upphafí þessa máls er erfítt að sjá hvar
Jesús endar og Hallgrímur byijar í Passíu-
sálmum, svo mjótt er bilið milli skálds og
skáldskapar. Sagan er fyrst og fremst
af því hvernig Hallgrímur fylgir Jesú
fótmál fyrir fótmál í kvöl hans, út úr
kvöldmáltíðarhúsinu, yfír lækinn Kedron, út
í grasgarðinn ...“ (leturbr. undirr.) Hér er
því um að ræða eins konar imitatio Christi
eða samsömun með Kristi.
Halldór Laxness teflir imitatio-hugmynd-
inni fram gegn friðþægingarkenningunni í
lok greinar sinnar. Sjálfur mun hann ungur
að árum hafa orðið fyrir sterkum áhrifum
af bókinni Imitatio Christi eftir Thomas frá
Kempen (d. 1471), sem er eitt af höfuðritum
kirkjusögunnar. Hefur sú bók ekki aðeins
haft áhrif á trúarskilning hans heldur og á
mörg skáidverk hans, þar sem eftirfylgdin
(imitatio) liggur greinilega til grundvallar.
Grein Halldórs er því jákvætt innlegg í
umræðu um Passíusálmana og tilraun til
þess að skilja þá á öðrum forsendum en
hinum upphaflegu.
Trúin felst að þessum skilningi í samsöm-
un: imitatío Christí. Að trúa felst í því að
líkjast eða samsamast Kristi. Með öðrum
orðum: trúin fjallar um að vera, hún kallar
á ákveðin lífsstíl, lífsviðhorf.
Hún er með öðrum orðum ekki kenning;
kenningar eru mannanna verk, gerðar m.a.
til þess að samræma boðskapinn og auð-
velda mönnum að skilja hann á hveijum
tíma. En þær eru ekki óforgengilegar. Til-
hneigingu til að gera kenningar óforgengi-
legar mætti líkja við skurðgoðadýrkun:
mannanna verk eru sett í öndvegi.
Hugtakið imitatio hefur skotið upp kollin-
um í guðfræði tuttugustu aldar heldur betur.
í margra augum er það eins konar lykil-
hugtak fyrir guðfræði og kirkjuskilning frá
því á árunum fyrir seinni heimsstyijöldina.
Sá guðfræðingur, sem mestan þátt hefur
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22. MARZ 1986 13