Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.1986, Blaðsíða 12

Dr. Gunnar Kristjánsson
Fótmál
fyrir fótmál
Um Passíusálmana og nútímann
1. INNGANGUR
Þótt sr. Hallgrímur hafí ort Passíusálma sína
fyrir sautjándu aldar fólk hefur hann þó átt
erindi við fólk á öllum tímum eins og dæmin
sýna. Einnig á tuttugustu öld. En hvemig er
stöðu þeirra háttað nú? Hvemig verður bil
þriggja alda brúað, hvaða þættir í sálmunum
eiga erindi til samtímans og hveijir ekki?
Þótt margar forsendur til skilnings hafi
breytzt hafa Passíusálmamir lifað. Þeir eru
vissulega sígilt verk, ekki aðeins hvað ytra
form snertir heldur einnig innihald. En í
hverju felst gildi þeirra á tuttugustu öld
hvað innihald áhrærir? Hvemig er unnt að
aðlaga hin guðfræðilegu viðhorf þeirra
samtímanum? Hvar skarast trúarvitund
Hallgríms og guðfræði seinni hluta tuttug-
ustu aldar? Um þær spumingar verður fjall-
að í þessari grein.
2. Hallgrímur Og Gudda
Ekki verður þó svo um Passíusálmana Qall-
að, að ekki sé fyrst vikið fáeinum orðum
að höfundi þeirra og ritunartíma — kannski
fyrst og fremst til upprifjunar. Sú mynd,
sem dregin hefur verið upp af Hallgrími í
tímans rás, styðst bæði við traustar heimild-
irogmunnmæli.
Síra Hallgrímur Pétursson fæddist í Gröf
á Höfðaströnd árið 1614 og andaðist á
Ferstiklu á Hvalfjarðarströnd 27. október
árið 1674. Það tímabil, sem ævi hans spann-
ar, er oft skilgreint sem eitthvert ömurleg-
asta tímabii í sögu þjóðarinnar. Þetta er öld
mikilla harðinda, einokunarkaupmanna og
miskunnarleysis í stjómmálum: aldrei hefur
ofríki valdsmanna eða yfírvalda verið meira
en einmitt á öld sr. Hallgríms og Passíusálm-
anna. Og úti í heimi geisa styijaldir í upp-
hafí aldarinnar, þijátíu ára stríðið, sem
„Ein meginástæðan fyrir
vinsældum sálmanna
meðal almennings er
áreiðanlega — auk skáld-
skaparlistarinnar sjálfrar
— hin einlæga þrá Hall-
grims að líkjast Jesú:
samlíðunin eða sam-
kenndin, þar sem þjáning
Jesú og þjáning manns-
ins verður eitt.“
Danaveldi dróst inn í að nokkm leyti. Sjó-
ræningjar heija á kaupför Dana og loks_ á
Ísland sjálft árið 1627 og ræna tugum ís-
lendinga og flytja í þrældóm til Alsír í
Afríku.
Hallgrímur Pétursson hverfur af sjónar-
sviðinu í nokkur ár, þegar hann er unglingur
13-15 ára og fréttist fyrst af honum erlendis
í Gluckstad rétt við Hamborg. En sú borg
var þá einn helzti verzlunarstaður Dana og
fóm öll verzlunarviðskipti við ísland um
hana. í Gluckstad mun Hallgrímur hafa
starfað við jámsmíðar og kolasölu eftir því
sem munnmælin herma. Síðan heldur frami
hans áfram og er hann næst að fínna í
Kaupmannahöfn, þar sem hann er orðinn
lærlingur hjá jámsmíðameistara og hafði
illa vist og stranga. Sagan segir, að meistari
Brynjólfur Sveinsson síðar biskup í Skálholti
hafí rekizt á hann þar og tekið hann að sér
og komið honum í skóla: Vorfrúarskóla, sem
var góður og kröfuharður skóli, átta bekkir.
Hallgrímur settist í annan bekk og var þar
í á fímmta ár og er þá þegar kominn í efsta
bekk og átti skammt eftir til brottfarar-
prófs. En það ár, 1636, kemur skip frá
Alsír með hina endurleystu íslenzku þræla,
sem koma til Kaupmannahafnar síðla sum-
ars og meðal þeirra er Guðríður Símonar-
dóttir frá Vestmannaeyjum.
Hallgrímur var fenginn til þess að kenna
fóikinu um veturinn eða þar til næsta ferð
yrði til íslands. Þennan vetur dregur til tíð-
inda með þeim Hallgrími og Guðríði og
þegar leið á veturinn fór það ekki fram hjá
neinum, að Guðríður Símonardóttir fór ekki
einsömul.
En þessi saga er þekktari en svo, að
hana þurfí að endursegja í smáatriðum.
Hallgrímur og Guðríður giftust eftir heim-
komuna til íslands og eignuðust mörg böm
saman þótt aðeins þijú þeirra kæmust upp.
Guðríður hefur hlotið slæm eftirmæli í
munnmælunum, var talin múslími, en nú
er talið farri lagi að svo hafí verið í raun.
Hún var 16 árum eldri en Hallgrímur og
hefur sá aldursmunur vafalaust valdið ein-
hveijum erfíðleikum í sambúð þeirra. Sverrir
Kristjánsson segir svo: „Þessi kona, sem
hafði verið virt til ríflega 60 kýrverða suð-
urí Algeirsborg þótti ekki mikil að dýrleika
í þeim kalda og veðrasama og eldbmnna
útskaga, gift staðfestulausum öreiga og
búsetumanni. Rógurinn íslenzki elti þessa
konu við hvert fótmál og festist í munn-
mælum."
Þegar Hallgrímur snýr aftur til íslands
er hann aðeins 22ja eða 23ja ára að aldri.
Þau búa fyrst í stað við þröngan kost á
Suðumesjum til ársins 1644 er ættingi hans
og vinur, Brynjólfur biskup, vígir hann til
prestsembættis að Hvalsnesi. Sverrir Krist-
jánsson dregur vissan lærdóm af þessum
erfíðu ámm Hallgríms á Suðumesjum áður
en hann vígðist: „Kynni hans af mannlífinu,
svo sem það birtist honum í hinni miklu
verstöð Suðurnesja, fátæktin, sein hann
mátti þola, hroki og steigurlæti hinna ríku
og voldugu, urðu uppsprettuiind skáldskap-
ar hans, andlegum og veraldlegum."
Vorið 1651 losnaði Saurbær á Hvalfjarð-
arströnd og með búferlaflutningi þeirra
Guðríðar og Hallgríms hefst sá kafli ævinn-
ar, sem alþjóð er í fersku minni, þá er hann
aðeins 37 ára. Sem kunnugt er var sr.
Hallgrímur afkastamikið skáld, sem orti ljóð
af ýmsu tagi, gamankvæði og kersknivísur
auk sálma, erfíljóða og svo orti hann nátt-
úrulega Passíusálmana, sem lengst hafa
haldið nafni hans á lofti. En jafnvel þótt
hann hefði aldrei ort Passíusálmana, þá
telur Sigurður Nordal, að nafn hans væri
samt sem áður stórt í bókmenntasögu þjóð-
arinnar.
3. Öld Hallgríms
Öld Hallgríms lýsir Sverrir Kristjánsson
sagnfræðingur þannig: „Öldin, sem ól og
fóstraði Hallgrím Pétursson, var hin óblíð-
asta i sögu Islands. Þá voru vetur kaldir
og langir. Og hin orðhaga þjóð gaf hveijum
þeirra nafn, sem var í ætt við nauð og
frera. Fyrsti vetur aldarinnar var kallaður
lurkur eða þjófur. Sá þriðji píningsvetur, sá
fímmti eymdarár. Veturinn 1625 var gefíð
nafnið svellavetur, en árið 1630 hét jökulvet-
ur. Hinn hvíti vetur var nafngift ársins
1633, en glerungsvetur ársins 1648, rollu-
vetur öðru nafni. Árið 1699 var óblítt búpen-
ingi. Það hét hestbani á máli annálanna. Á
því ári, er Hallgrímur Pétursson andaðist,
1674, var mikill fjárfellir og manndauði,
hafísinn lá við land frá góu til alþingis-
stefnu, og_ klaki fór ekki úr jörð á því
sumri ... í sama mund og veturinn tróð
hið holdimma organ aldarinnar, spúðu fjöllin
eldi. Hekla gaus í tvígang, árið 1619 og
1693. Katla brauzt um í tvö skipti, á árunum
1625 og 1659. Og mannfólkið hrynur niður
og hlýðir hljómsprota náttúruhamfaranna:
Á tveim árum falla níu þúsundir manna úr
hor og sóttum, einkum er mikill fellir með
förumönnum, og á einni vertíð fara 400
manns í sjóinn. Plágur geisa um landið eins
og stórhríðar: blóðsótt, megrunarsótt, bólu-
sótt, taugaveiki. Þetta er land dauðans,
þetta er öld dauðans." (Mannlífsmyndir, bls
185f).
4. ÞJÁNINGIN
Þjáning Jesú, sem er megininntak Passíu-
sálmanna, hefur orðið ótal listamönnum að
yrkisefni á öllum öldum. í þjáningum Jesú
hafa þeir endurspeglað eigin þjáningar eða
þær þjáningar mannanna, sem þeir þekktu
af afspurn. Þar er um að ræða óþijótandi
viðfangsefni. Og þótt Sverrir Kristjánsson
hafí kallað sautjándu öldina „öld dauðans"
gildir það vissulega í margra augum í ein-
hveijum skilningi um allar aldir. Tuttugusta
öldin er vissulega öld þjáningar og dauða:
tvær heimsstyijaldir, nýlendustyijaldir,
hungur, kjarnorkuvá. Þjáningin heimsækir
fólk einnig í persónulegra samhengi. Þján-
ingin er því ekki einkamál sautjándu aldar
og fátt, sem bendir til að sautjándu aldar
menn hafí þjáðst meira en fólk á öðrum
öldum (ekki má gleyma gamanvísum Hall-
gríms!). Hallgrími er lýst þannig í elztu lýs-
ingu, sem er af honum, að hann hafí verið
„glaðsinnaður og skemmtinn". Það ber að
hafa í huga. Líf manna á sautjándu öld
hefur því ekki snúist eingöngu um þjáning-
una.
Munnmælin herma, að Hallgrímur hafí
ort Passíusálmana eftir að hann var orðinn
holdsveikur og því liggi hans eigin reynsla
af hyldýpi mannlegrar þjáningar á sérstakan
hátt til grundvallar. Hins vegar er ekkert
vitað með vissu um það, hvenær Hallgrímur
hóf að yrkja sálmana. Um það hafa margir
fjallað. Flest virðist þó hníga að því, að sr.
Hallgrímur hafí ekki fengið holdsveikina
fyrr en hann var byijaður að yrkja sálmana
og hafi jafnvel lokið þeim áður en sjúk-
dómurinn gerði vart við sig.
Ástæða þess, að sr. Hallgrímur hóf að
yrkja Passíusálmana er því óviss. Menn
hefur löngum fýst að vita, hvort einhver
sérstök ástæða liggi til þess að hann orti
þessa sálma og kannski ekki sízt vegna
þess, að svo virðist sem höfundur hafi
kannað þjáninguna til hins ítrasta — svo
djúp og einlæg er samsömun hans með þján-
ingum Jesú. Halldór Laxness hefur komizt
svo að orði um þetta atriði í ritgerð sinni
Inngángi að Passíusálmum (1932/42):
„Höfundurinn blandar sér sjálfum óaflátan-
lega samanvið sögu Jesú, og orsökin til
þess að þetta verður aldrei ósmekklegt né
hjákátlegt er sú, að hann gerir það hvorki
með einkanlegum né sjálfúðugum hætti
heldur ævinlega á almennan hátt, svo að
sérhver maður, sem hefur skoðanir 17. aldar
á mannfélagi og máttarvöldum fínnur að
hann getur tekið undir með skáldinu."
5. Lútherski Rétt-
TRÚNAÐURINN
Passíusálmamir sýna viss áhrif frá nokkr-
um þekktum guðsorðabókum 16. og 17.
aldarinnar. Árið 1599 þýddi síra Amgrímur
Jónsson lærði verkið „Eintal sálarinnar"
eftir Martin Moller, samið 1587, og er þar
að fínna svipaða uppbyggingu og á Passíu-
sálmunum. Hér er það sálin, sem skáldið
ávarpar. „Upp, upp mín sál...“ Þess má
geta, að sögur herma, að Pétur, faðir síra
Hallgríms, hafi verið að lesa „Eintal sálar-
innar" er hann andaðist. Þá er önnur bók,
sem talið er að hafí haft áhrif á síra Hall-
grím og það eru „Hugvekjur" eftir þýzka
guðfræðinginn Johann Gerhard (1582-
1637). Þá bók þýddi Þorlákur Skúlason
biskup árið 1630 og eiga þau áhrif einkum
við um hinn guðfræðilega skilning á þján-
ingu Jesú, en Johann Gerhard var einn
helsti guðfræðingur lútherska rétttrúnaðar-
ins.
Um iútherska rétttrúnaðinn segir þýzki
kirkjusögufræðingurinn Johannes Wall-
mann í nýlegri kirkjusögu sinni: „Lúthersku
rétttrúnaðarguðfræðingamir sýndu mikinn
lærdóm og skarpskyggni en um leið algjöran
skort á sögulegu innsæi og þeir bám ekki
gæfu til að greina á milli trúar og kenning-
ar. Trú fólst að þeirra viti í því að skrifa
undir kenningar kirkjunnar, sem hafði í för
með sér skort á umburðarlyndi gagnvart
þeim sem hugsuðu á annan hátt. Hinn
þröngsýni og stríðsglaði rétttrúnaður sýndi
fullkominn skort á þeirri hugsjón, sem kom
fram í þijátíu ára stríðinu (1618-1648):
„eining í því sem er nauðsynlegt, frelsi í
því sem ekki er nauðsynlegt, kærleikur í
öllu“.
Það er forvitnilegt að bera orð Sigurðar
Nordal saman við það sem sagt hefur verið
um lútherska rétttrúnaðinn á 17. öld, en
hann segir: „ .. .öld hins lútherska rétttrún-
aðar verður að teljast mesta blómaskeið ís-
lenzkrar kristni fyrr og síðar". Þrátt fyrir
allt verða þessi orð ekki auðhrakin.
En hvað einkenndi guðfræði lútherska
rétttrúnaðarins? Meðal annars hin svo-
nefnda friðþægingarkenning, sem felur í sér
helztu einkenni rétttrúnaðartímabilsins. En
henni tengjast mörg hugtök, sem að mörgu
ieyti einkanna guðfræði sautjándu aldar hér
á landi — eins og annars staðar í hinum
lútherska heimi — og þá um leið guðfræði
Passíusálmanna.
í greininni Inngángur að Passíusálmum
ræðst Halldór á friðþægingarkenninguna —
það höfðu reyndar margir guðfræðingar
gert löngu á undan honum alít frá tímum
Lessings um miða 18. öld. En um hvað
snýsthún?
Friðþægingarkenningin fjallar um túlkun
á dauða Jesú. Rætur hennar er að fínna í
Nýja testamentinu og hjá kirkjufeðrunum.
í Nýja testamentinu og öðrum ritum frum-
kirkjunnar er að fínna ýmsar túlkanir á lífi
og dauða Jesú. Notað er tungutak guðs-
þjónustunnar: Jesús deyr sem staðgengill