Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1987, Blaðsíða 18

Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1987, Blaðsíða 18
VANTRÚ Á ÞJÓÐRÍKIÐ Um JÓN ÓLAFSSON ritstjóra í tilefni 70. ártíðar hans. fyrri grein var vikið að æviágripum Jóns Ólafsson- ar og fyrstu hugmyndum hans um stjómskipunar- mál. Þá var einnig reynt að skilgreina hvernig hann notaði frelsishugtakið í stjómmálahugsun sinni og hvemig frelsi og framfarir mótuðu söguspeki hans Það sem fyrst og fremst einkennir hugmynda- fræði Jóns Ólafssonar er trú á framfarir í anda upplýsingar og frjáls- lyndisstefnu, en þar gegna vísindin lykilhlut- verki. í söguspeki hans er það frelsisástin eða frelsishugsjónin sem verður að nokkurskonar hreyfiafli sögunnar en það telur hann eitt megin- einkenni hinna vestrænu þjóða. EFTIR ÞORVALD BRAGASON. SÍÐARI HLUTI. og söguskilning. Þar var reynt að sýna fram á hvemig Jón reynir að skýra og túlka sög- una út frá þeim viðmiðum sem mest einkenndu samtíð hans (að því er honum fannst) þ.e. lýðræði, frelsi og mannréttindi. Þannig var samtíminn mjög mikilvægur til skilnings á fortíðinni svipað og hugmynda- fræðingar Whigga-flokksins enska höfðu gert á undan honum. Ekki er það þó svo að Jón Iíti á samtím- ann sem eitthvert fullkomið ástand þó hann sé á margan hátt ánægður með hann. Þró- unin í samtímanum stefnir á æðra stig eins og á öllum öðrum tímabilum sögunnar. Þau stig sem fram undan eru að hans áliti er í fyrsta lagi skynsemin, eða öllu heldur réttur skynseminnar sem hann svo vill nefna, og í öðru lagi krafan um almenn mannréttindi. HUGTÖKIN SKYNSEMIOG JAFNRÉTTINNOTUÐ TIL PÓLITÍSKRAR GREININGAR Það gæti verið flókið mál að átta sig á því hvað Jón á nákvæmlega við þegar hann talar um rétt skynseminnar. Einna helst virðist sem hann sé í anda upplýsingarinnar að leggja áherslu á að frjáls hugsun fái að njóta sín þar sem hún sé forsenda allra fram- fara. Hann bendir t.d. á Galileo Galilei sem dæmi, þar sem fijáls hugsun var bundin á klafa vegna ákveðinna skoðana ráðandi afla. Hann vill þó sýna fram á að réttur skynsem- innar eigi að vera eitt grundvallaratriði samtímans, en sá réttur á einkum að mið- ast við málaflokka sem tengjast vísindum og trú. Auk þess minnir hann á mannrétt- indi í þessu sambandi og vill að þau verði viðurkennd og hefur þá einkum í huga kven- frelsi og að auki félagslegt og pólitískt frelsi. Mannréttindasjónarmiðið kemur svo aftur fyrir síðar í riti hans Jafnræði og þekking en þá leggur hann mesta áherslu á að sýna fram á að þekkingin sé eitt grundvallarat- riði hvað snertir mannréttindi. Sú aðferð hans að tengja saman þekkingu og mannréttindi er fyllilega í anda upplýs- ingar og fijálslyndisstefnu. Hugtökin skynsemi, þekking og mannréttindi eru þess vegna pólitísk baráttutæki en eru einnig afgerandi þáttur til skilnings á þeirri fram- faratrú sem einkenndi Jón. Trúin á skynsemi og framfarir var auðvitað nátengd þeim hugmyndum sem verið höfðu að getjast meðal helstu hugsuða 19. aldar. Þeir höfðu hins vegar frekar beint athyglinni að barátt- unni milli hjátrúar og skynsemi og reynt að beina hugum manna frá guðfræðilegum og frumspekilegum skýringum á tilverunni í átt til pósitívískra og reynslulegra skýr- inga. Trú Jóns á skynsemi og mannréttindi kemur skýrt fram í blaði hans Göngu- Hrólfi en þar skírskotar hann til sögunnar og telur frönsku stjómarbyltinguna hafa haft úrslitaáhrif fyrir vestræna menningu. Mikilvægi byltingarinnar komi t.d. í ljós þegar það sé haft í huga að þar hafi verið lagður grunnurinn að þeim stjómarskrám sem vestrænar þjóðir búi við, auk þess sem menn hafi þá í fyrsta skipti reynt að skil- greina og ákvarða sjálfa sig innan þjóð- félagsins. í þessu sambandi ber að sjálfsögðu að hafa í huga pólitískan tilgang Jóns, en umijöllun hans er að meira eða minna leyti tengd ástandinu hér innan- lands. Til dæmis vill hann sýna fram á fáránleik kosningalöggjafar þeirrar sem á íslandi ríkti á þessum tíma. Jafn réttur til þess að fá að kjósa er því í raun það sem Jón er að beijast fyrir, en um leið vill hann beita sagnfræðilegum skýringum á þann hátt að vankantar íslenskra stjómmála og stjómarfars komi berlega í ljós. En hveijar eru þá hugmyndir Jóns um jafnrétti og hvaða skilning leggur hann í jafnréttis- hugtakið? Mikilvægi jafnréttishugtaksins telur hann augljóst þar sem það muni vera skráð í upphafi allra mannréttinda- og stjómar- skráa og flest allir þeir sem barist hafí fyrir frelsi og jafnrétti hafí lagt mikla áherslu á hugtak þetta. En samt sem áður telur hann að upp hafí komið ýmis vandamál meðal manna og hafí þau verið þess eðlis að þeir hafí mglað saman því að vera jafnir fyrir Guði og mönnum annars vegar, og svo hins vegar því að vera jafnir að hæfileikum. Til þess að hæfileikar manna njóti sín sem best telur hann það frumskilyrði að til komi rétt uppeldi og uppfræðsla strax í byijun enda sé það grundvallarskilyrði í samfélagi þar sem mannréttindi em höfð að leiðar- ljósi. Einnig leggi slíkt sitt af mörkum til að opna mönnum möguleika til ákveðins jafnræðis sem þeir hafí ekki haft með- fædda. M.ö.o. fer ekkert á milli mála að hans áliti að ákveðinn ójöfnuður er fyrir hendi í ríki náttúmnnar, en hins vegar á mönnum að vera það í Iófa lagið að reyna að bæta úr þessum ójöfnuði með ákveðnu uppeldi og menntun. I þessari umfjöllun Jóns er rétt að taka það fram að hann setur þessi viðhorf sín fram til höfuðs einveldissinnum (aftur- haldssinnum) þ.e. því viðhorfí þeirra að hinir betur menntuðu og vitra ættu að stjóma, og er ekkert nema gott eitt um hinn pólitíska tilgang að segja. Hins vegar er Ijóst eftir lestur fleiri heimilda sem eftir Jón liggja að vissrar þversagnar gætir í málflutningi hans varðandi jafnréttissjónarmiðið. Hér er átt við skoðun hans á því sem hann myndi kalla gmndvallarmun hins austræna og vestræna heims. Þannig er hægt að lesa Uppeldi og uppfræðsla taldi Jóa að væru grundvallarskilyrði í samfélagi, þar sem mannréttindi eru höfð að leiðarljósi. Myndin er af menntagyðjum grísku goðafræðinnar. Jón Ólafsson ritstjóri út úr umfjöllun hans um þessi mál að að- eins muni vera um að ræða ákveðin svæði á hnettinum eða hluta fólks þar sem jafn- rétti kemurtil greina. M.ö.o. gildir jafnréttið ekki fyrir alla menn eða mannkynið í heild. Uppeldi, uppfræðsla og menntun virðast því einungis geta komið til greina á þeim svæð- um sem hann hefur áður gert sér ákveðnar fyrirframhugmyndir um og þar á eini mögu- leikinn að vera fyrir hendi að jafnrétti nái fram að ganga, en það er í hinum vestræna „menntaða" heimi. Þjóðfélagshugmyndir Og Kenningar Um Yfirburði Þjóða Og Kynflokka Hér er því komið að þeim punkti í sögu- skoðun Jóns og þjóðfélagsviðhorfum sem tengjast all náið því sem kallað hefur verið landfræðileg löghyggja og þróunarkenning, en þessar kenningar birtast með skýmm hætti í mörgu af því sem hann skrifaði. Ef athugaður er t.d. bæklingur sá sem Jón gaf út eftir Alaskaferð sína 1875 kem- ur sú tilhneiging vel í ljós hjá honum, að um yfírburði sé að ræða hjá hvíta kynstofn- inum eða öllu heldur hinna norðlægu þjóða gagnvart suðlægum þjóðum og kynstofnum. Þar talar hann um að sagan og mannfræð- in sýni að norðlægar þjóðir séu hinir eigin- legu erfíngjar jarðríkisins. Til þess að rökstyðja mál sitt nefnir hann þijár ástæður: I fyrsta lagi verða hinar norðlægu þjóðir duglegri, forsjálli, harðsnúnari og heilbrigð- ari en suðlægar þjóðir vegna þeirrar sífelldu baráttu sem þær eiga í við náttúmöflin. Hinar þjóðimar úrættast hins vegar og veiklast, vegna þess að allt er lagt upp í hendumar á þeim. í ljósi þessa telur hann að öll veraldarsagan sé saga um innhlaup frá norðri. í öðm lagi telur hann að benda megi á, að hinar norðlægu þjóðir séu á margan hátt fijósamari en hinar og fjölgi sér þar af leiðandi örar. Þetta á að stafa af ytri aðstæðum svo sem einfaldri og nær- andi fæðu og svölu, hreinu og köldu lofts- lagi. í þriðja lagi telur hann að draumur manna fyrir betra og fyrirhafnarminna lífi, reki þá jafnt og þétt frá norðri til suðurs og sé þetta ráðstöfun og regla guðlegrar forsjónar.2 í ljósi þessa reynir hann síðan að færa haldgóð rök fyrir máli sínu og segir: í inum siðferðislega heimi eða andans ríki svarar þetta til innhlaups skilnings- ins eða skynseminnar í viljans ríki. Skilningurinn eða skynsemin kemr og leggr viljann undir sig; þar við sefast og kælast ástríðumar, og maðrinn verðr settari og íhugunarsamari í eftirsókn sinni að uppfylla óskir sínar. Því inar norðlægu þjóðir hafa meira af skynsemi eðr íhugun í eðlisfari sínu; og inar suð- rænu þjóðir hafa meira af vilja eða gimd í sínu eðli. í tímaritinu Skírni 1903 koma þessar hugmyndir enn skýrar í ljós þar sem hann fjallar um þessi atriði en þar skírskotar hann einnig til þess sem hann telur vera mismunandi eðlishætti ólíkra kynstofna. Munurinn er þó sá að þar vitnar hann í nöfn fræðimanna og koma þá fyrir nöfn eins og Gervinus, Curtius, Treeman, Motley og Taine, en þessir menn áttu að hafa full- yrt að munur kynstofnanna fælist í því sem mest einkenndi hinar einstöku þjóðir svo sem trúarbrögðum, stjómarháttum, bókmennt- um og listum. Þetta segir Jón þó ekki fullrannsakað en: ... öll reynsla virðist þó staðfesta, að inir hvítu mannkynsflokkar (Aríar og Semítar) virðast einir alhæfír til fullrar

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.