Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1988, Blaðsíða 6

-
Stjarnvísi í Eddu:
Er Baldur sólin sjálf?
Síðari hluti
Höfundurinn hefur
skrifað bók um
samsvörun á stjömum
og stjörnumerkjum við
norræna goðafræði, eða
stjarnvísi í Eddum, og
er í athugun að hún komi
hér út á þessu ári. Hér
em alþýðlegar skýringar
á efni, sem nokkuð er
erfitt að festa hendur á.
Eftir BJÖRN JÓNSSON
Eddumar hafa margar
undarlegur sögur að
geyma. En þótt sögur
þessar séu í frásagnastíl
tel ég sumar þeirra vera
hreinar stjarnfræðilegar
hjásagnir, eða með-sögur
frásögunnar sjálfrar.
Slíkur sambræðingur nefnist meta-narratíf
og var sterkur leikur á miðöldum. Sumar
þessar goðsagna-launsagnir eru svo ná-
kvæmar í stjamfræðilýsingum að hægt er
að tímasetja þær flestar og jafnvel stað-
setja sumar þeirra líka. Ein slík er sagan
af dauða Baldurs og bálför hans. Banavald-
urinn var Höður, blindur bróðir hans, og
banaspjótið var mistilteinn. Goðin voru
nærstödd, en þeim féllust hendur. Allir hlut-
ir gráta Baldur. Þennan míta tel ég lýsa, á
dulmáli hjásagnarinnar, eftirfarandi sýni-
legum atriðum á himni: Almyrkva sólar; í
Nautsgeira; á voijafndægri; við sólsetur; af
vesturströnd lands. Allar klassísku reiki-
stjömumar (nema Júpiter) eru í samstöðu,
í eða nær Nautsgeira; Júpiter er í andstöðu
í Sporðdrekageira. Þessi viðburður hefur
verið dagsettur 21. mars 619 e.Kr., við sól-
arlag á suðvesturströnd Noregs.
Tilgáta þessi skýrir meðal annars torskil-
in heiti, t.d. gýjamafnið Hyrrokkin. Orðið
er talið merkja sótug, af því að sitja við
eld. Gefur vart betri lýsingu á biksvörtu
tungli sólmyrkvans.
Hringhomi, heitið á báti Baldurs, skýrist
einnig af framvindu sólmyrkvans: fram- og
afturstefni bálfararskipsins em sigðbogar
sólskífunnar þegar tunglið gengur yfir
sólina.
Eldur hraut úr hlunnunum þegar nökkv-
anum er hmndið fram: það em blossar sem
verða þegar sólin er rétt að ganga undir
og undan rönd tunglsins og geislar hennar
brotna og dreifast af fjallgörðum þess. Þeir
blossar em nefndir Bailys-perlur, eða dem-
antshringur sólar- og tunglsgiftingarinnar,
sem er sólmyrkvinn.
Hringurinn Draupnir, þ.e. sá sem drýpur
af sér. Níundu hveija nótt dmpu af honum
8 gullhringir jafnhöfgir. Einar Pálsson hefur
rökstutt þá skýringu að hér sé átt við hring
helga ársins, með 72 vikum og einni til.
Hringhugmyndin er frekar styrkt af hring-
myrkva, en þeir, ásamt almyrkvum og deild-
armyrkvum vom óvenjumargir á þessari
öld, af vesturströnd Noregs, eins og síðar
mun getið.
í Baldursdraumum er grein frá því að
Óðinn reið Sleipni til niflheljar að ráðgast
við dauða völu um draumfarir Baldurs.
Mætti hann þá hundi á leið upp frá helju.
Hundurinn var alblóðugur um bijóstið og
gól eða ýlfraði lengi að Óðni. Reið Óðinn
svo austur fyrir dyr að leiði völunnar.
Næturskuggsjá himins sýnir eftirfarandi
mynd: Merkúr er á leið austur til Sporð-
drekageira frá Nauti á síðustu umferð sinni
fyrir sólmyrkvann 21. mars 619. Hann fer
allt að 7 gráðum fyrir neðan sólbaug og
þá rétt meðfram Procyon, Litla hundi. Það
er gild stjamfræðileg túlkun dulfrásagnar-
innar, en nokkuð litvörp og ófullnægjandi
þar sem hún tekur ekki tillit til eymdar
skepnunnar sem kemur fram í því langa góli.
Síríus, hundastjaman, er í sama geira og
því jafngild. Þar að auki er hún bjartasta
stjama himins. En hún er hvít, a.m.k. núna.
Allir höfundar fomaldar lýsa Síríusi hins-
vegar sem rauðum, „rauðari en Mars“, seg-
ir Seneca. Og við ris Síríusar fómuðu Róm-
veijar honum rauðum hundum. Gregoríus
af Tours lýsir Síríusi sem rauð- eða ryðlituð-
um árið 577 e.Kr.
Því hefur nýlega verið haldið fram að
Síríus hafi áður verið rauð risastjama, sem
ÞÖR
Júpiter
(í Skorpiusij

Saturn
BALDUR
Perseus
☆NANNA
Venus
MISTILTEINN
Naut, horn og
haus
LITUR
Mars
HERMÖÐUR
Merkúr
Dauöi Baldurs:
21.mars, 619 e.Kr.
alger sólmyrkvi við sólarlag
sigðbogar sólskifu: Hringhorni
blossaperlur Bailys: hlunna eldar
sólkóróna: skipsbálió
samstaða allra reikistjarnanna
nema Júpiters, sem er i andstöðu
i Skorpiusi
Bálför Baldurs
6