Lesbók Morgunblaðsins - 05.03.1988, Blaðsíða 6

Guðfræði og Passíusálmar 1. grein
Hugsanlegar fyrirmyndir
og aðferð séra Hallgríms
siðbót kristinnar kirkju á 16. öld varð veruleg breyt-
ing á trúarlífi þeirra þjóða er játuðust siðbótinni;
það er kunnara en frá þurfi að segja. Víst hafa
menn ekki verið á einu máli um ágæti siðbótarinn-
ar og hér á landi hefur lengi verið deilt um siðbótina
Eftir ÞORBJÖRN
HLYN ÁRNASON
í heild og hversu góðir eða slæmir einstakir
þættir hennar hafi verið. Gætum að því, að
það er ekki sama hvemig menn horfa á
sögulega atburði. Til eru þeir sem halda því
fram, að í siðbótinni á íslandi hafí þjóðleg
reisn sett niður; með Jóni Arasyni hafí horf-
ið sá myndugleiki íslenskur, sem enn var
til, og dönsk yfírráð orðið algjör — þess
vegna sé siðbótin slæm, líkt og siðbótar-
mennimir hafí gefíð út forskiftir um ólög-
mæta upptöku eigna íslensku kirkjunnar
af Danakonungi. Viðhorf af þessu tæi er
einungis dæmi um hversu fráleitt það er
að einangra einn þátt jafn umfangsmikilla
breytinga og siðbótin hafði í för með sér
og ætla síðan að fella dóma um fyrirbærið
í heild út frá því. Menn koma sér gjaman
upp röksemdum er þeir hafa líkt og tromp
á hendi til að ógilda rök andstæðinganna.
Það, sem er yfírleitt fráleitast við þess hátt-
ar þrætur Um góða eða vonda siðbót, er að
margir koma til samræðunnar án þess að
hafa svo mikið sem vinsamlegan áhuga á
kirkjunni og em þar af leiðandi áhugalausir
um kirkjulega merkingu siðbótarinnar.
Við skulum gæta að því, að kirkjan er
eitt og áhrif hennar á menningu og sam-
félag eru annað. Hér á íslandi vom þær
aðstæður fyrir hendi, að erlendir valdsmenn
gátu notfært sér breytta skipan á ytri stjóm
kirkjunnar til að hirða eignir klaustra og
einstakra kirkna. Þessir dapurlegu atburðir
geta samt engan veginn verið undirstaða í
röksemdir um almennt fánýti siðbótarinnar.
Siðbótarmennimir vom mótmælendur í
þeim skilningi, að þeir gagmýndu kirkju-
skilning og ritningartúlkun Rómarkirkjunn-
ar og vildu leiðrétta mannadýrkun og verald-
arhyggju í kirkjunni. Þau mótmæli urðu
kirkjunni til góðs, ekki aðeins þeim nýju
kirkjudeildum, sem urðu til við kirkjuklofn-
inginn, heldur einnig því sem eftir varð af
rómversku kirkjunni.
Ekki er ástæða til að láta þessi inngangs-
orð snúast upp í almennt tal um siðbótina,
því hér er ætlunin að flalla um Passíusálma
Hallgríms Péturssonar prests í Saurbæ á
Hvalfj arðarströnd og athuga sérstaklega
guðfræðina að baki sálmunum. Eins ogfram
kom hér á undan hafa menn ekki verið á
einu máli um ágæti siðbótarinnar, en þó svo
að hugmyndimar í sálmum Hallgríms megi
relqa beint í meginkenningu lúthersks rétt-
trúnaðar, þá trúi ég að enginn vogi sér að
hneykslast á þessari afurð siðbótarinnar —
hversu mjög sem menn annars sjá eftir
Jóni Arasyni.
Passíusálmamir eiga skyldleika að rekja
til hugvekjubókmennta er urðu vinsælar
meðal alþýðu manna í lútherskum sið á
seinni hluta sextándu aldar og á sautjándu
öld. Hingað til íslands bámst þessar bók-
menntir frá Danmörku og Þýskalandi og
vom hér ýmis þýddar eða urðu til þess að
innlendir menn hófust handa um nýsmíði í
svipuðum dúr. Vinsældir em vitaskuld hæp-
inn mælikvarði einn og sér á gæði bók-
mennta. í hugvekjubókmenntunum var
margt ákaflega vel gert, þar sem fór saman
góður texti og áhrifaríkt innihald, engu að
síður var þar ]íka á ferð efni sem átti sér
ekki langt líf fyrir höndum, úreltist og
hvarf. Það ber að hafa í huga varðandi sex-
tándu og sautjándu öldina að þá var um
fátt annað lesefni að ræða fyrir almenning
en trúarlegar bókmenntir.
Hugvekjubókmenntimar tóku gjama mið
af písiarsögu guðspjallanna; píslarsagan var
sögð og útskýrð, yfirleitt á ákaflega
Hallgrímur Pétursson
Kristur þjáningnrinnar. Máluð
tréskurðarmynd úrkirkju íLUbeck.
myndríkan hátt, og leituðust höfundamir
við að draga merkingu píslarsögunnar fram
og kenna hans með skírskotun til tilfínninga
og þankagangs almennings á þessum tíma.
Píslarsagan og útlegging hennar hefur
reyndar frá öndverðu verið nálæg kristnum
mönnum. Því má segja, að viðfangsefni
hugvekjuhöfunda á sextándu og sautjándu
öld hafi verið ofur venjuleg verkefni krist-
inna kennimanna, að endursegja vitnisburð
ritningarinnar og gera trúarlærdómana
skiljanlega sinni samtíð.
Með því að gera þjáningu og dauða Guðs-
sonar að yrkisefni var Hallgrímur Pétursson
að fylgja viðurkenndri og vinsælli hefð; því
er ekki hægt að segja að sérleikur sálmanna
felist í því að hann uppgötvi nýtt yrkisefni,
það er frekar að efnistökin sjálf hafí ráðið
því hversu uppskera hans er ólík hinu hvers-
dagslega og venjulega.
Gætum þá að því hvemig sálmamir birt-
ast í samanburði við aðrar hugvekjubók-
menntir frá þessum tíma.
Ame Möller, danskur maður, skrifaði bók
um Hallgrím Pétursson og Passíusálmana
og gaf út árið 1922. í verki sínu bendir
Ame Möller á mögulega áhrifavalda eða
fyrirmyndir sem Hallgrímur hefur haft. Þar
verður vitaskuld fyrst fyrir Biblían sem er
bóklegur grundvöllur sálmanna. Hallgrímur
mun einkum hafa stuðst við það form ritn-
ingarinnar sem hét GuðspjöII og Pistlar,
sem var eins konar samantekt á völdum
guðspjöllum og pistlum sett í eina bók. En
það er einkum eitt verk er Ame Möller stað-
næmist við í leit sinni að fyrirmyndum
Hallgrims; það er hugvekjubók eftir þýskan
guðfræðing, Martin Möller, sem heitir Ein-
tal sálarinnar og var þýtt af Amgrími Jóns-
syni og útgefín á Hólum árið 1599 og síðan
endurútgefin nokkrum sinnum á sautjándu
öldinni. Eintal sálarinnar naut mikilla vin-
sælda og útbreiðslu hér á landi og hefur
sjálfsagt gilt nokkru að sá mikli áhrifamað-
ur, Guðbrandur Þorláksson biskup á Hólum,
hafði mikið dálæti á verkum Möllers; á hinn
bóginn kom Eintal sálarinnar ekki út í
danskri þýðingu fyrr en árið 1647. Þó að
vinsældir Eintalsins hafí verið miklar í eina
tíð má heita að það sé dauð bók á íslandi
nú. Passíusálmamir eru þó enn í miklum
metum hjá fjölda fólks og aðrir hampa þeim,
fyrir siðasakir að minnsta kosti. Þessi ólíku
afdrif eru varla tilviljun, því þó að innihald
þessara tveggja verka sé á köflum ekki
ósvipað, þá er listfengi, smekkvísi og útlegg-
ingarmáttur Hallgríms fremri flestu því er
má fínna í Eintali sálarinnar.
Tökum dæmi þar sem Ame Möller segir
Hallgrím nota þanka úr Eintalinu sem undir-
stöðu í yrkingum sínum.
í Eintali sálarinnar segir á einum stað
(fært til nútíma stafsetningar af greinar-
höfundi).
„Pínan Jesú Kristí er það besta skjól í
öllum freistingum, og sú einka lækning
í móti öllum syndum — hér á jörðunni
er ekkert heilnæmara, ekkert dýrmætara,
til að græða sár minnar samvisku, til að
hugga hjarta mitt í öllum krossi og mót-
gangi, svo sem þetta þegar ég vel og
alvarlega hugsa um þín sár minn ljúfí
lausnari."
Hallgrímur yrkir aftur á móti í 1. sálmi,
6. versi.
Hvað stillir betur hjartans böl
en heilög Drottins pfna og kvöl.
Hvað heftir framar hneyksli og synd
en herrans Jesú blóðug mynd?
Víst er allt rétt og satt sem ívitnuð orð
Eintalsins segja og þau eru svo sannarlega
fullgild útlegging, en Hallgrímur er óneitan-
lega skorinorðari og markvissari í útlegg-
ingu sinni, laus við málalengingar og ó þarfa
endurtekningar og verk hans á fyrir sér
lengra líf en hin þunglamalega túlkun Ein-
talsins.
Fyrst farið er að bera skáldskap Hall-
gfims saman við hugsanlegar fyrirmyndir
má nefna vinsælan samanburð á versum
eftir Hallgrím og versum úr svokölluðum
Píslarsaltara. Píslarsaltari var eins konar
passíusálmasafn ort af séra Jóni Magnús-
syni presti í Laufási, útgefíð árið 1655.
Á einum stað í Píslarsaltara sínum fjallar
séra Jón um fómardauða Krists á krossinum
og ávinning hans fyrir kristna menn. Hann
líkir síðusári Krists, sem guðspjöllin geta
um, við þann náðarstað er örkin hans Nóa
var þeim er sáu aðsteðjandi syndaflóð og
af komust.
Séra Jón yrkir svo:
/ flóði synda förguðust þeir,
sem fóru ekki inn um síðudyr
á Nóa örk, svo nær þeim pín,
sem nema ei skjól í síðu þín.
Gegnum þann himna glugg ég sé,
Guðs inn í náðar innyfli,
af hjarta er honum til mín sárt,
því hjartað hans var fyrir mig sært.
Líklegt er að Hallgrímur hafí notað hug-
myndimar í versum séra Jóns til að yrkja
þessi alkunnu vers í 48. sálmi:
Nói um sinn arkarglugga
upp til himins litið fékk,
haldinn dimmum hryggðarskugga,
hátt þá vatnsins flóðið gekk,
svo hann mátti um síðir hugga,
sólarljóma birtan þekk.