Lesbók Morgunblaðsins - 05.03.1988, Blaðsíða 7

Gegnum Jesú helgast hjarta
í himininn upp ég líta má,
Guðs míns ástarbirtu bjarta
bæði fæ ég að reyna og sjá.
Hryggðarmyrkrið sorgar svarta
sálu minni hverfur þá.
Það er líklega óþarfi að gefa þessum er-
indum einkunn; svo ljóst má það vera hveiju
bami hver munur er þar á. Séra Jón Magn-
ússon hefur fengið skínandi góða hugmynd,
annaðhvort af eigin hugljómun eða að láni
úr passíubókmenntum síns tíma, að festa
saman vitnisburð Gamla og Nýja Testa-
mentisins og sýna þannig samhengi hjálp-
ræðissögunnar. Hann túlkar vitnisburð
Gamla Testamentisins á mjög svo lúthersk-
an hátt, sem fyrirmynd eða spádóm um
hjálpræðisverk Krists. Skjólið sem örkin
hans Nóa gefur dauðskelfdu mannfólki vísar
þá á hjálpræðið sem hinum kristnu er fyrir-
búið vegna dauða Krists og upprisu. Séra
Jón á því þakkir skilið, þó svo að úrvinnslan,
í það minnsta á þessum stað, hafí farið svo
hörmulega úr böndum. Hallgrímur fær
þessa hugmynd þakksamlega að láni frá
séra Jóni og smíðar úr henni kröftuga játn-
ingu sem er um leið hið fegursta listaverk.
Það má hins vegar spyija, hvaða gagn
sé að vangaveltum um hugsanlegar fyrir-
myndir að veglegum listaverkum á borð við
Passíusálmana. Vitaskuld eru þeir í fegurð
sinni óháðir öðrum trúarbókmenntum og
hafa fyrir löngu öðlast sjálfstæða tilvist sem
með engu móti verður frá þeim tekin. Þó
hægt sé að sýna fram á skyldleika Passíu-
sálmanna við önnur verk og jafnvel vísa á
staði, sem sýnast bein fyrirmynd, þá geta
það varla flokkast sem stórtíðindi. Hér gilda
ekki sömu lögmál og í veraldlegum skáld-
skap. Ef það uppgötvast skyndilega að rit-
höfundur, sem búið hefur til vinsæla skáld-
sögu, hefur fengið að láni hjá kollega sínum
atburðarás eða einhvem annan undirstöðu-
þátt sögunnar, þá er skáldaheiður höfundar-
ins vitaskuld í hættu og sagan ekki lengur
góð.
Um hugverk á borð við trúarljóð, hugvekj-
ur eða predikanir gildir öðru máli. Þar fara
menn ekki af stað með nýjan sannleika;
höfundurinn er óhjákvæmilega bundinn af
túlkunarhefð kristins siðar, sem setur fram-
setningunni skorður, þó ekki þannig að nið-
urstaðan verði óhjákvæmilega einföld eft-
irlíking á því sem áður var gert, snauð af
frumleika.og persónulegu innsæi höfundar-
ins.
Þær skorður eða mörk sem trúarskáldi,
kennimanni og hugvekjuhöfundi eru settar
— og allt þetta var Hallgrímur Pétursson —
eru vitnisburður ritningarinnar um Jesú frá
Nasaret, ásamt með þeirri reglu eða venju
sem myndast hefur í kirkjunni um það
hvemig túlka skuli vitnisburð ritningarinn-
ar; eða öllu heldur, þau lágmarksskilyrði
sem þarf að uppfylla til að túlkun á vitnis-
burði ritningarinnar teljist gild.
Hallgrímur sjálfur velkist ekki í vafa um
hvar kennimaðurinn skuli leita staðar orðum
sínum, og hvaða orð það sé yfirleitt sem
geri predikun og hveija kenningu í kirkj-
unni gilda. í tíunda sálmi leggur hann fram
áleitna áminningu þar sem hann talar við
presta, og þá væntanlega sjálfan sig líka:
Þú, guðs kennimann, þenk um það,
þar mun um síðir grennslast að,
hvernig og hvað þú kenndir.
Að lærisveinum mun líka spurt,
sem lét þitt gáleysi villast burt.
Hugsa glöggt hvar við lendir.
Jesús vill, að þín kenning klár
kröftug sé, hrein og opinskár,
lík hvellum lúðurs hljómi.
Launsmjaðran öll og hræsnin hál
hindrar Guðs dýrð, en villir sál,
straffast með ströngum dómi.
Rubens: Hrun hinna fordæmdu. Þannigsótti annar 17. aldar stórmeistari sér
efnivið í trúarlegan skilning síns tíma.
En samt geta menn enn spurt: Em þá
kirkjuþing, biskupsorð, prestastefnur og álit
guðfræðiskóla eins konar ritskoðunarfyrir-
tæki sem hafa í gegnum tíðina stimplað
„rétt“ eða „rangt“ á trúarlegar hugmyndir?
Því fer fjarri; því það er satt, að jafnvel
heilaga ritningu er hægt að teygja svo og
toga að hún hljómi líkt og áróðurspípa óvin-
arins, og geti þá verið notuð til þess að
réttlæta eða styðja nánast hvaða fjarstæðu
sem er.
í siðbótinni varð til ritningarskilningur,
eða kenning um ritninguna, sem gekk gegn
meintri geðþóttatúlkun Rómarkirkjunnar.
Siðbótarmennimir, og einkum Marteinn
Lúther, héldu því fram, að ritninguna í heild
yrði að skoða og kenna út frá miðju henn-
ar, sem er Kristur, krossfestur og uppris-
inn; ritningin er þá Guðsorð vegna fagnaðar-
erindisins um náð Guðs og frelsun manna
fyrir trú á Jesú Krist. Því má segja að í
kirkjunni búi viðleitni til að vetja ritninguna
fyrir öllum gerræðistúl'iunum, sem sækja
ekki kennivald sitt í gmndvöll hennar, sem
er Kristur; hvort sem þar em á ferð vingltrú-
armenn, fríþenkjarar eða afneitarar.
En hvað um Hallgrím og trúarljóð hans?
Hann var fyrir það fyrsta venjulegur
kristinn maður, prestur að auki og með
bærilega guðfræðimenntun. Allt það sem
mennirnir segja og skrifa er með einhveiju
móti bundið þeim hugmyndaheimi er þeir
hrærast í. Hugmyndaheimur Hallgríms er
hin kristna játning um Jesú Krist, Drottin
yfir lífi og dauða, sem hefur með fórn sinni
opnað mannkyni leið til eilífs lífs. Um þessi
efni ræðir Hallgrímur í sálmum sínum líkt
og starfsbræður hans hafa gert í venjulegri
helgidagspredikun. Af hveiju stendur Hall-
grímur þá einn? Það er ekki vegna þéss,
að hann hafi af sjálfum sér fætt eitthvert
stórfenglegt nýmæli, því að efni til hefur
hann talað líkt og aðrir kennimenn.
Um Hallgrím og skáldskap hans hafa
komið fram margvíslegar kenningar. Meðal
annars hefur því verið haldið fram, að lykill-
inn, svarið sem lýkur upp leyndardómnum
um listaverk hans, hljóti að felast í sér-
stæðri lífsreynslu og alls kyns volki er hann
rataði í á ævi sinni.
Bent hefur verið á, að ef til vill hafi eigin-
konan verið honum erfíð og hjónabandið
þess vegna verið áreynslusamt. Eða þá að
fátækt og basl í erfiðum prestsskap suður
með sjó hafi sett á hann mark sitt. Kenning-
una mætti þá orða þannig: Þjáningin hefur
búið til skáldið.
Skýringar í ætt við þessa og endalausar
vangaveltur um hagi Hallgríms sjálfs horfa
gjaman framhjá þeim möguleika, að ef til
vill var Hallgrímur Guðs útvalinn maður;
settur í þann hóp manna í langri sögu krist-
ins siðar, sem finna vöflulaust leið að hjart-
anu með kristinn boðskap, þannig að sá sem
á hlýðir í alvöru er knúinn til að játa með
sjálfiim sér að orðin séu sönn; meira enn
bara fagurt skáldskaparmál, heldur orð sem
em vitnisburður um sannleikann, meira en
bara aðdáunarefni í hlutlausri umhugsun.
Orð Hallgríms snerta, koma við manninn,
taka hann með sér að krossi Krists sem er
ekki einvörðungu eitt dæmi af mörgum um
djöfullegar afurðir mannhaturs og blindu;
þar er Guðssonur í raun á valdi dauðans,
ofurseldur hinu illa — og hann vinnur sig-
ur, frelsi fyrir hvem þann mann er horfír
á kross hans og trúir því sem þar á sér stað.
í inngangi að Passíusálmunum — Guð-
hræddum lesara heilsan — nefnir Hallgrím-
ur samtíð sína, „... yfirstandandi eymdanna
öld“ án þess að útskýra frekar hvað sú ein-
kunn merkir. Margt getur þar komið til.
Hagur alþýðu manna var bágur, í það
minnsta við það sem nú þykir gott, og fá-
tækt landlæg; pestir líkt og holdsveiki voru
tíðar og ofríki valdsmanna var ekki óþekkt.
Eymdin sein Hallgrímur nefnir kann líka
að vera andleg eymd, enda vísar hann til
þess að margir sofandi hirðuleysingjar finn-
ist.
En hversu lágt, sem vísitala lífsgæða stóð
á þessum tíma, er sú kenning óvarleg að
tilorðning og vinsældir Passíusálmanna hafi
helgast af líkamlegri eymd og einungis mið-
ast við hana. Sú sannfæring er inngróin í
kristinn trúarskilning, að enginn maður,
hvort heldur hann lifir í sárri fátækt eða
býr við þokkaleg efni, geti lifað lífi sínu
heill án þess að dvelja við hinn kristna trúar-
boðskap. Passíusálmana er því ekki hægt
að skilja, sem sérstakt heilunarapparat
hinna fátæku og lítilsmegnandi, eins og
þeir séu plástur á sár, óþarfir jafnskjótt og
sárið er gróið.
í kröftugu erindi Hallgríms kemur enda
hvergi fram aðgreining þess efnis að líf trú-
arinnar sé sérstakt nauðsynjarefni tilteknum
hópi fólks en óþarft þeim er betur mega sín.
í þessum orðum er talað til allra manna:
Andvana lík, til einskis neytt,
er að sjón, heym og máli sneytt.
Svo er án bænar sálin snauð,
sjónlaus, köld, dauf og rétt steindauð.
Hver er þá tilgangur Passíusálmanna, við
hvað miðast þeir? í fyrsta sálmi kemur skírt
fram, að Hallgrímur ætlar þá sem lofgjörð
og biður um Guðs anda sér til hjálpar:
Ó Jesú gef þinn anda mér,
allt svo verði til dýrðar þér
uppteiknað, sungið, sagt og téð.
Síðan þess aðrir njóti með.
Passíusálmamir eru þá ekki einkaíhugun
sem eins og fyrir slys kemur fyrir sjónir
annarra. Þeir eiga sér stað í boðunarhefð-
inni og eru nýr vitnisburður til að styrkja
trúarvitund með nýrri kynslóð.
Og í þetta viðfangsefni leggur Hallgrímur
sig óskiptan:
Upp, upp mín sál og allt mitt geð,
upp mitt hjarta og rómur með.
Hugur og tunga hjálpi til.
Herrans pínu ég minnast vil.
Allir kraftar lífs og sálar eru tilkvaddir
til að minnast þjáningar Drottins í djúpri
íhugun. Og íhugunin er ekki linnulaus
harmagrátur í myrkrum þar sem einvörð-
ungu er dvalið við hið illa, heldur er þjáning-
in ávallt skoðuð í ljósi upprisunnar þar sem
djöfulmóður myrkranna hörfar:
... Dauðinn tapaði en Drottinn vann,
dýrlegan sigur gaf mér þann.
í lestri og íhugun birtast sálmamir einn
af öðrum. Þar má greina efnistök Hallgríms.
Hann endursegir píslarsögu guðspjallanna,
en brýtur frásöguna upp hvað eftir annað
með sínum eigin útleggingum, eða ef vill,
ljóðapredikunum, þar sem merking sögunn-
ar er dregin fram. Hallgrímur er því í spor-
um predikarans, kennarans, er leiðsegir
þeim er vilja á hlýða í kirkjunni.
Augljósasta einkenni sálmanna er hinn
innilegi blær er einkennir alla framsetningu;
þar er hugtakið sál í höfuðhlutverki og
Hallgrímur stígur fram í löngu samtali við
sig og Drottin sinn.
Vaktu minn Jesú, vaktu í mér.
Vaka láttu mig eins í þér.
Sálin vaki, þá sofnar líf,
sé hún ætíð í þinni hlíf.
Það form er Hallgrímur kýs sálmunum
til að bera fram lofgjörð sína og bæn er
vissulega vandmeðfarið. Hættumar sem í
þessari aðferð felast eru augljósar. Innileik-
inn getur hæglega snúist upp í ógeðfellda
mærð. Þakkarorðin geta orðið svo ijálgleg
og yfírdrifin að lesandinn haldi höfund fagna
yfir þjáningunni, líkt og hún sé í sjálfu sér
eftirsóknarvert hlutskipti manna. Og í hverri
persónulegri játningu trúar er sú hætta fal-
in að játningin verði sjálfhverf, þannig að
sá sem talar komi fram sem bandingi eigin
reynslu þannig að lesandinn finnur þar eng-
an stað fyrir sig.
Þessar villur forðast Hallgrímur auðveld-
lega, kemur reyndar hvergi nálægt þeim.
Hann talar af hjartans einlægni, þekkir hina
hreinu og látlausu auðmýkt og setur hvem
þann, sem hefur augu til að sjá og eyru til
að heyra, við hlið sér í íhugun á þeim at-
burðum sem em stærstir í sögu mannkyns.
Höfundar passíubókmennta á sextándu
og sautjándu öld notuðu gjama myndmál
til að endursegja píslarsöguna og túlka
hana. Sú aðferð var oft áhrifarík, en heppn-
aðist engu að síður misjafnlega vel, og
stundum gengu menn fúlllangt í ákafa
sínum er þeir vildu útlista þjáningar Drott-
ins á myndrænan hátt. Neikvætt dæmi um
þetta má taka úr áðumefndum Píslarsaltara
Jóns Magnússonar, þar sem hann reynir að
draga fram mikilvægi fómar Krists:
Sál mín gef smakki sætleik þinn
sætasti blóðbrúðgumi minn.
Vinnulag af þessu tæi þar sem svo ólán-
lega er farið með viðfangsefni getur vita-
skuld haft þveröfug áhrif á lesandann.
Hallgrímur lendir aldrei í þvílíkum kröggum
og kröftugt og áleitið myndmál hans ber
hvergi minnsta keim af ósmekkvísi. Gott
dæmi um áhrifaríkt og tæpitungulaust
myndmál, sem þó fer hvergi út í barnslega
ákefð, er annað erindið í 23. sálmi:
Helgasta holdið fríða
frá hvirfli iljum að
drottni varð sárt að svíða,
svall allt af benjum það.
Hver hans líkama limur og æð
af sárum sundur flakti.
Sú hirtinng mjög var skæð.
í þessum vangaveltum verður nú látið
staðar numið. í næstu tveimur greinum
verður fjallað um meginstef Passíusálm-
anna; um synd, dauða og þjáningu, og svo
í lokin, sem vera ber, um fóm, friðþægingu
og frelsi trúarinnar.
Höfundurinn er sóknarprestur á Borg á Mýrum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5. MARZ 1988 7