Lesbók Morgunblaðsins - 23.04.1988, Blaðsíða 5

Ljósmyndasafnið. Ljósm.: Magnús Ólafsson.
Fyrstu trjánum sunimn við Tjöm var plantað vestan við suðurendann áríð 1914 en þau þrífust frekar illa og ekki hægt að greina þau á þessarí mynd sem tekin er
laust eftir 1920.
Skemmtun í
Hljómskálagarð-
inum á fimmta
áratugnum. Enn
ertzjágróður
mjög lágvaxinn
við Hljómskál-
ann en tijám var
fyrst plantað
þar 1924.
Ijósm.: Skafti Guðg'ónsson.
Syðsta tjörnin vár búin til árið 1927 og hólminn í henni gerður úr leðju sem dælt
var upp úr Tjarnarbotninum. Hér er styttan af Þorfinni karlsefni enn úti í hólm-
anum.
Ljósmyndasafnið. Ljósm.: Skafti Guðjónsson.
unga sem sífellt væru að skjóta andimar á
kvöldin.
Fuglafélagið Fönix
A þriðja áratugnum jókst mjög fjöl-
breytni fuglalífs á Tjörninni. Árið 1921 voru
sóttar álftir austur fyrir fjall og reynt að
búa um þær sem best við Tjömina og um
svipað leyti fóm kríur að sækja í að verpa
í hólmanum. Ekki vom menn þó alveg sátt-
ir við kríuna til að byija með og Kjartan
Ólafsson bmnavörður, sem alla tíð fylgdist
vel með fuglalífi á 'Ijöminni, skrifaði grein
í Morgunblaðið sumarið 1922 og segir þar:
„í Alþýðublaðinu í fyrradag er smágrein
þar sem minst er á tjamarhólmann og íbúa
hans, kríumar, sem nú em famar að verpa
þar, og verða fyrir svo miklu ónæði af þeim,
er færa álftunum mat. Það er fagurt og
síst lastandi, að tekinn sje málstaður þess,
„sem veikur er fæddur og skamt á að lifa“,
og segja má um vesalings kríuna í tjamar-
hólmanum. Því þar á hún helst ekki að eiga
heima. Því tjömin og hólminn ætti að verða
bústaður annara fugla en kríunnar í fram-
tíðinni, og þá sérstaklega svana, og væri
óskandi að reynt yrði að fjölga þeim eitt-
hvað, helst nú á þessu vori.
Krían, þó hún sé óneitanlega fjörugur og
fallegur fugl, þá verður hún flestum hvum-
leið er nálægt henni búa til lengdár' fyrír
sitt ógurlega garg og frekjulæti. En svanur-
inn þessi tígulegi fugl, ímynd hreinleikans
og fegurðarinnar — laðar mann að sjer jafnt
með þögninni sem kvakinu. En þar, sem
mikið er um kríu, unir svanurinn sjer ekki
vel.“
Úr þessu þrifust fuglar vel á Tjöminni.
Jón Pálsson organisti á Laufásvegi 59 var
náttúralífsunnandi og hann skrifaði grein
árið 1933 og var þetta í henni:
„Fyrst eftir að jeg kom hingað til bæjar-
ins, nú fyrir rúmum 30 áram, var engum
fugli viðvært hjer á tjöminni eða nálægt
bænum: Alt var skotið, sært eða drepið
miskunarlaust. Nú era fuglamir látnir vera
í friði, a.m.k. að miklu leyti, ekki einungis
af fullorðnu fólki, heldur og bömunum, sem
daglega hópast að þeim, hvar sem þau sjá
þá, gefa þeim brauð eða annan mat, jafnvel
úr lófa sínum. Þetta er vegna þess, að böm-
in era farin að venjast fuglunum, líta á þá
sem vini sína og nokkurs konar leikfjelaga,
er þau hafa yndi af að gleðja og umgang-
ast daglega, horfa á háttarlag þeirra, venjur
og siði.“
Jón Pálsson var svo aðalforgöngumaður
að því að 7 drengir stofnuðu í febrúar 1934
Fuglafélagið Fönix til að gæta fuglanna á
Tjöminni og ári síðar vora um 30 drengir
í félaginu. Drengimir héldu dagbækur um
fuglana.
VötnOgGrænar
* m Grasflatir. v
Eins og sagði í fyrrf grein um Tjörnina
komu snemma upp hugmyndir um skemmti-
garð og skemmtistíga við Tjömina. Meðal
þeirra sem komu með slíkar hugmyndir
vora Tómas Sæmundsson, Sigurður Guð-
mundsson málari og Jón Guðmundsson rit-
stjóri. Mikil hreyfing komst á málið eftir
aldamót og árið 1901 boðaði Einar Helga-
son garðyrkjumaður til borgarafundar á
Hótel íslandi til að ræða þetta mál. Fundinn
sóttu um 30 borgarar og var eftirfarandi
tillaga samþykkt í einu hljóði:
„Fundurinn skorar á bæjarstjómina,
a) að sjá um, að ekkert verði gert til að
spilla fyrir því, að gerður verði skemti-
stígur og lystigarður umhverfis tjömina;
b) að hún útvegi áætlun um kostnað til
þessa skemtistíg m.m., þar á meðal
hreinsunar á Tjöminni."
Einar Helgason sjálfur skrifaði grein í
Eldingu um hugmyndir sínar og segir þar:
„Öllum Reykjavíkurbúum mun þykja
vænt um Tjömina og álíta hana mikla bæjar-
prýði. Þessvegna er líka komið við kaun
allra jafnt, ef talað er um að minka hana
eða óprýða á annan hátt. Enn sem komið
er hefir Tjömin ekki verið skert nema að
norðanverðu, þar sem hið fyrirhugaða Von-
arstræti á að koma; þegar það er fullgert,
þá mun ekki eiga að taka meira af Tjöm-
inni þeim megin.
Það sem mest eykur á fegurð Tjamarinn-
ar era túnin, sem liggja að henni á tvo vegu,
að austan og vestan. Vötn era æfinlega
fallegust þar sem grænar grasflatir liggja
að þeim, og sé þar að auki stijálingur af
trjám og rannum, þá eykur það enn á feg-
urðina...
Tjömin, með túnunum í kring, virðist
vera sjálfkjörin skemtigarður (Lystanlæg)
bæjarins. Vitanlega þarf nokkra peninga til
þess að koma því í kring en miklir þyrftu
þeir þó ekki að vera; . . .
Það mun vera í ráði að reisa fríkirkjuna
austan vert við Tjömina í stefnu suður af
Bamaskólanum. . . Verði þetta gert, þá er
skemtigarðshugmyndin eyðilögð. Þá munu
Tjamar-bakkamir verða hlaðnir upp og
lagður vegur eftir þeim með húsaröð að
ofanverðu.“
EkkertTré
mun Þrífast
Það var svo ekki fyrr en'1909 að bæjar-
stjómin tók frá land við sunnanverða Tjöm-
ina fyrir skemtigarð og var þar farið eftir
tillögum þeirra Knuds Zimsens bæjarfull-
trúa og danska arkitektsins Kiörboe sem
vann þá að smíði Safnahússins. Þetta er
svæðið þar sem Hljómskálagarðurinn er
núna og þó heldur stærra. Skv. hugmyndum
þeirra Zimsens og Kiörboe átti að setja brú
yfír Tjömina (Skothúsvegur), reisa átti veit-
inga- og veisluskála með blómagarði í kring
og bátabryggjum út í Tjömina. Einnig var
gert fyrir að gróðursett yrðu tré á útjöðrum
skemmtigarðsins og komið yrði upp litlum
torfkofum með sætum.
Ekki vora allir trúaðir á að hægt væri
að rækta tré fyrir sunnan tjörn. Sumarið
1916 birtist grein í Morgunblaðinu um tijá-
garð bæjarins. Segir þar;
„Áformað mun hafa verið, að hann lægi
við syðri Tjamarendann, ef hann kæmist
einhyem tíma upp. Verður því ekki neitað,
að það er mjög skemtilegur staður fyrir
tijágarð, ef hann aðeins gæti blessast.
En því miður er hætt við, að þar vaxi
aldrei tré — ekki einu sinni eitt einasta, er
það nafn verðskuldi. — Jafnvel þótt hugsan-
legt væri, að jarðvegurinn yrði þessu ekki
til fyrirstöðu, — nokkuð mun hann súr þar
enn sem komið er — þá mun loftslagið gera
út af við allan tijágróður á þessum stað.“
Tveimur áram áður eða 1914 hafði fyrst
verið reynd tijárækt í fyrirhuguðum garði.
Það var Kofoed-Hansen skógræktarstjóri
sem flutti hríslur úr Vatnaskógi og gróður-
setti þær vestan Tjamar (við Bjarkargötu).
Þessi tré áttu lengi erfitt uppdráttar og
1924 vora no.kkur þeirra flutt að Hljómskál-
anum en hann var reistur 1923.
Það er því á 3. áratugnum sem fyrsti
vísirinn að Hljómskálagarðinum kemur.
Litla tjömin fyrir sunnan aðaltjömina var
búin til árið 1927 og hólminn í henni gerð-
ur af leðju sem dælt var úr botni Tjamarinn-
ar.
Engan Skemmtigarð
SkalHafa
Enn sem fyrr rifust menn um Tjörnina.
Jóhannes Kjarval lagði til framlegan skerf
til þeirrar umræðu árið 1923 og vildi ný-
byggðan Hljómskála feigan því að hann
skyggði á útsýni til Keilis. Kjarval segir
meðal annars:
„Engan skemtigarð skal hafa suður við
tjöm — en eitthvert ráð verður að finna til
þess að drepa þann urmul af rottum, sem
þar hafa aðalsamkomustað. — Ennfremur
verður með einhveiju móti að eyða pestar-
lofti 'því, sem þar mun gjósa upp í hvert
skifti sem hitar era, og sem berst inn yfír
miðbæinn, þegar sumarvindar ganga.
Hljómleikatuminn skal rífa niður og flytja
burtu.
Breiða vegi skal leggja beggja megin
tjamar og malbika þá sem fyrst; þeir skulu
ná saman um tjarnarenda, en sljett falleg
tún skulu vera beggja handa. — Við eigum
ekki að húka á bekkjum í ímynduðum
skemtigörðum — á gömlum sorphaugum og
allskonar hugsanavillum og misskilningi.
Við eigum að skapa eftir línum lands vors
útsýnið — ræktaðar grandir og fallegir veg-
ir, er það sem við eigum að skilja með orð-
um skemtigarður."
Kjarval minnist hér á gamla sorphauga
en Knud Zimsen borgarstjóri ákvað að nota
ösku og sorp sem uppfyllingu í hinn fyrir-
hugaða skemmtigarð og var það umdeild
ráðstöfun.
ÉgBiðAllar
Góðar Vættir
Árið 1936 kom til Reykjavíkur Cristian
Gierlöff, forseti alþjóðasamtaka fyrir húsa-
gerð og skipulagningu bæja, og hélt fyrir-
lestra. Áður en hann fór af landi brott hafði
Morgunblaðið viðtal við hann og þar bar
Tjömina á góma. Um hana sagði Gierlöff:
„Allir bæir myndu telja það lán að hafa
Tjömina í miðjum bæ. Jeg vil jafnvel segja,
að Tjömin sje nokkurs konar aðalsbréf
Reykjavíkur hvað skipulag snertir. Þetta
aðalsbijef má ekki skemma. Tjömin getur
orðið og á að verða hin mesta bæjarprýði
og það í miðjum bæ. Það þarf að friða hana
svo sem auðið er fyrir þyngslaumferð (tung
trafik) og gera umhverfís hana góðar gang-
stjettir. Ef til vill mætti koma þar fyrir „leik-
pollum", gera fleiri smáeyjar og setja hótel
eða veitingastað með stóram glerskálum
(glasverandaer) þar sem íshúsið er nú.
Smábáta mætti og hafa þar handa ungling-
um. Yndislegt gæti þetta orðið og þarf að
verða. ^
Jeg bið allar góðar vættir að sjá um, að
Tjömin verði ekki frekar rýrð og skemd en
þegar er orðið!“
Höfundur er sagnfræðingur.
'\
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 23. APRlL 1988 5