Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1989, Blaðsíða 10

U R
GLATK I STUIMN I
Klingjum nú og kætum oss
LÍFSNAUTNALJÓÐ
HANNESAR HAFSTEIN
Líklega er einkum til marks um gildi menningar
hversu lífseig hún er og ekki of djaft að ætla
að lífsseigla kaþólsks siðar hafi sannast sem
oftar þegar íslendingar tóku á umbrota- og
óvissutímum í sögu þjóðarinnar, um það bil
Hannes Hafstein orti
ekki bara um akra sem
hylja móa og menningu,
sem vex í lundum nýrra
skóga. Þetta mikla
glæsismenni sem Hannes
var, kunni vel að meta
heimsins lystisemdir,
þar á meðal bjórinn:
„Oft um þessa þungu
molludaga/þyrstir
skáldið mjög í góðan
bjór“.
Eftir ÞORSTEIN
ANTONSSON
fjóram öldum eftir að kaþólskan var opin-
berlega afnumin- í landinu, að gæða hin
helstu skáld þjóðarinnar eiginleikum sem
minna grunsamlega mikið á dýrlinga kaþ-
ólsks siðar.
Þjóðskáldið og stjómmálamaðurinn
Hannes Hafstein (1862-1921) hefur fremur
en flest önnur þjóðskáld hlotið slíkt hlut-
skipti. í seinni tíð hefur opinber umflöllun
um hann verið mjög á einn veg, sá þáttur
í ferli hins mæta skálds, sem fjallað verður
um í grein þessari, að miklu leyti sniðgeng-
inn.
Embættisferill Hannesar Hafstein var
orðinn langur, og að sama skapi glæsileg-
ur, þegar hann efndi til útgáfu á úrvali
kvæða sinna. Á þeirri bók hefur verið byggt
við endurútgáfur á ljóðum hans (l.útg.
1916). Hann lagði þar með sjálfur drög að
þeirri mynd sem tíminn hefur varðveitt af
honum, vísaði við frágang bókarinnar frá
sér mörgum afurðum sínum sem þá, á efri
ámm hans, bám lítinn keim af skaplyndi
hans og mjmd sem hann sjálfur og samtíð-
armenn hans höfðu gert sér af honum.
Mönnum, sem séð hafa um útgáfur á ljóðum
hans síðan, hefur verið vandi á höndum
m.a. vegna mats skáldsins sjálfs, og hafa
yfirleitt kosið að láta liggja í þagnargildi
ljóð sem Hannes tók ekki upp í bókina sjálf-
ur, og fylgdi þá sú áhætta að ljóðum sem
einfaldlega höfðu orðið viðskila við höfund
sinn, vom honum að svo komnu týnd eða
gleymd, varð hættara við að glatast að
fullu, ogþá allsendis Óháð mati Hannesar.
Af fleiri ástæðum er vafasamt að láta
mat hins virta embættismanns ráða ein-
skorðað um hvað sé á setjandi af kveðskap
hans hvað sem líður því matsatriði hvort
yfírleitt eigi að birta öll ljóð skálda sem
eftir þau liggja. Þegar Hannes efndi til
heildarútgáfu á ljóðum sínum hafði hann
orðið fyrir miklum áföllum næstu árin á
undan, heilsufarslegum ogtilfínningalegum,
auk þess sem ferill hins samviskusama
embættismanns hafði um langt skeið ráðið
mati hans á eigin gerðir. (Hann hafði þá
verið lögfræðingur við landsyfírréttinn,
landshöfðingi, sýslumaður, þjóðkjörinn
þingmaður, ráðherra) Og Hannes var þá
tekinn að huga áð trúmálum af frekari
strangleika en verið hafði er hann orti flest
sín ljóð sem sjá má af ljóðum hans í Lög-
réttu 1917, 6 tölublaði.
Hann orti flestöll ljóð sín á yngri árum,
námsárum sínum. En sá um heildarútgáfu
ljóða sinna hálf sextugur. Er fyrstu ljóð
hans tóku að birtast í blöðum — og tímarit-
inu Verðandi—, var til þess tekið hversu
sérdeilis þroskuð skáldagáfa hans var,
Hannes var þá um tvítugt. Hann var á fram-
anverðri ævi sinni einhver hagmæltasti ís-
lendingur sem dæmi voru um (léttleikinn
samskonar og Páls Ólafssonar) og skap-
gerðin all sundurleit sem sjá má af ljóðum
hans birtum og óbirtum.
Af þessum ástæðum öllum má gera ráð
fyrir að hinn fjörmikli Hannes Hafsteinn,
sem skáldið hét á námsárum sínum, hafí
látið eftir sig bókmenntaverk, sem ekki
hafí átt allkostar upp á pallborðið hjá hinum
alvörumerkta Hannesi Hafstein síðar á
ævinni. En þau verk stæðu að sama skapi
nær okkur, þvert ofan í það að við lítum
persónu hans hjúpaða geðsögulegan ljóma.
Svo afkáralegt sem það er. Einkum ljóð
lífsnautnamannsins og tækifærissinnans
Hannesar Hafsteins, en þessum eiginleikum
báðum var hann gæddur í talsverðum mæli
á yngri árum sínum. Auk þess að vera
skjótráður og næmur á gildi augnabliksins,
ástríðumikill og skapríkur bjó hann svo að
ekki varð um villst þá þegar yfír ýmsum
fleiri hæfíleikum efnilegs stjómmálamanns,
greind og innsæisgáfu auðvitað, einnig tals-
verðri ósvífni, metnaðargimi fyrir sig og
sína, en sem hélst í hendur við bamslega
einlæga ást á landi og þjóð og fullkomna
vissu um rétt hvors tveggja til sjáfstæðis í
framtíðinni.
Hvílíkur dagur — (nafnið er ritað á
latínu í handriti) heitir ljóð frá Hafnaráram
Hannesar:
Heitt var, og hádegisstund var horfin
fyr líðanda degi,
reis ég í rekkjunni upp, ráð var að fara
á kreik.
Gluggin var hulinn til hálfs, en hluti var
opnaður látinn,
birtan sem braust þar í gegn, blíð sem
í skuggsælum lund.
Rétt svo sem rökkvar um fold, þá röðull
er horfínn af hveli,
eður þá grím’ er að grund, gengin, en
dagur þó ei.
Hálfrökkur hentugt er það, en hentugast
feiminni meyju,
hyggur hún fylgsn muni fá, feimnin og
hræðslan í því.
Inn kemur Ásta til mín, ógyrðum nær-
hjúpi sveipuð;
lokkamir liðast í tvennt, og leika um
mjallhvítan háls.
Eins og um Sigrún’ er sagt, í svefnhúsi
þá ástfögur er hún
eður og Sváfa svo svás, sveinanna yndi
og líf.
Svipti ég blæjunni burt, er bæði var
þunnleg og gisin,
augunum aðgang þá lét, enn vild’ hún
hylja sig þó.
Að vonum þá varðist hún svo, viljandi
alls ekki sigra,
auðveldan ósigur beið, uppgafst svo sig-
randa mér.
Er hún gegnt mér stóð og engi var hjúp-
ur er glapti
hvergi á nakinni nipt, nokkurt þá óprýði
léit.
Hvílíkar herðar ég sá og hvílíka arma
ég snerti,
hve vor’ hin himnesku brjóst, hæg til að
þrýsta sér að.
Hversu kviðurinn sléttur und hvelfdu og
upphleyptu bijósti,
ó, hversu yndisleg lend, og æskuleg hold-
fögur lær.
Hví skyld’ég upp telja allt, allt var það
töfrandi’er sá ég,
berri að beru ég þrýsti, brjósti mérÁstu.
Hver veit ei hvað tók þá við, hvíldumst
við agndofa bæði —
Ó að svo indælan dag, oftlega bæri að
mér.
Sigrún, sem Hannes nafngreinir í ljóðinu,
og Sváfa era ein og sama valkyija úr Helga-
kviðu Hundingsbana.
Annað ljóð ekki lakara, nafnlaust:
Mig dreymdi að hún kæmi um koldimma
nótt
og kyssti minn vanga og mælti svo hljótt:
„Ó, nú máttu legga mér höndur um háls
og hjarta við hjarta, því nú er ég frjáls. “
Og örmum mig vafði hin elskaða mær —
hið ástríka brjóstið var kalt eins og snær.
Ég faðmaði móti og fann að mitt blóð
þá fylltist í einu með kulda og glóð.
Og kaldsvalan anda í andliti fann
og eldur og kuldi í hjarta mér brann;
af varmsvala hrifinn ég faðmaði fast,
svo fast að mitt hjarta af takinu brast.
Og kuldinn og nóttin þá hurfu því frá,
in hjartkæra brúður í faðmi mér lá,
og ástsæll fann ég að enduð var þraut,
og ástvængjum borin við svifum á braut.
Eftirfarandi ljóð ber öll helstu einkenni
gamankvæða Hannesar og stendur ekki að
baki þeirra bestu þótt ekki sé að finna á bók.
Heitir „Heitorð og hjúskapur":
Lofaður Adam í aldinreit gekk
og Eva var líka, hin fríða,
og garðurinn indæll þeim ástarhugs
fékk,
þau áttu nú guði að hlýða.
Þau kysstust og unnust í alskærri dyggð
og allt gekk í velsæmi mesta;
við stjömumar sóm þau trúnað og
tryggð,
sem til vill um elskendur flesta.
Og náttgalinn dillar í laufsvölum lund
og Ijúft þýtur vorblær um engi —
á rósknöppum fiðrildin blaka í blund
og blítt kyssast dúfur á vengi.
Og einsömul voru þau, á dettur nótt,
hinn elskandi barmurínn svellur —
hið forboðna lokkar svo Ijúft og svo hljótt
að loksins hin syndugu féllu.
„Hneykslið er argvftugt, “ ySrvald hrein —
„Hann eiga skal hrasaða brúði.“
Og engill var sendur, að enda það mein
með ándlegri hempu og skrúði.
Og lýst var nú með þeim, og brúðhjóna
band
var bundið, og allt sem til heyrði,
en síðan hóf engillinn blikandi brand
og burt þau úr garðinum keyrði.
Og harmandi fóru þau hjónin nú senn
til hjúskapar burt, eins og gengur —
og kysstu til garðsins í áttina enn,
hvort annað þau kysst’ ekki Iengur.
Hannes gat verið meinlegur í kveðskap
sínum eins og eftirfarandi kvæði ber vott
um og á kvæðið skilið að varðveitist vegna
þeirrar myndar sem dregin er með því upp
af Gesti Pálssyni, framkvöðli raunsæis í
íslenskri smásagnagerð, þáverandi guð-
fræðinema við Kaupmannahafnarháskóla.
Gestur var samvistarmaður Hannesar á
þriðju hæð á Garði við Kaupmakarastræti,
gegnt Sívalatumi, fyrsta vetur Hannesar í
Höfn, en var sendur heim vegna óreglu
1882. Svo sem sjá má af bréfum og af riti
Sveins Skorra Höskuldssonar um Gest var
óreglumaðurinn Gestur Pálsson erfíður við-
skiptis drakkinn þá og síðar; þeim fyrirferð-
armikla þætti í lífsháttum hans sem að
síðustu reið honum að fullu ef að líkum
lætur, hermir Hannes okkur af með þessari
mjmd:
Gestur
Niður við náttstarfa minn
nýlega hafði ég sest —
og hvern rak andskotinn inn
annan en helvískan Gest.
Hann hefur hugsað sem var
að hann gæti komið mér verst
og af þessu inn til mín bar
þá ólundar martraðar— pest.
Óglatt nú orðið er mér
af því að horfa á Gest,
flagnaður framan í er,
flestan þvf Ifður hann brest.
Ófagurt er það að sjá
efhið í geistlegan prest,
hnútóttum haftspotta á
hnýttan í djöfulsins lest.