Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1997, Blaðsíða 16

MERGUR MALSINS 14
- ISLENSK ORÐATILTÆKI
OFT OG TIÐUM
EFTIR JÓN G. FRIÐJÓNSSON
IÍSLBNSKU er að finna fjölmörg orðpör eða
samstæður þar sem tvö atviksorð eru tengd
saman með samtengingu og myndar sam-
stæðan eina merkingarlega heild. Slíkar sam-
stæður eru til þess fallnar að ljá merkingunni
meiri þunga og fela þær í sér aukna áherslu
ef svo má að orði komast. Sem dæmi um slík-
ar samstæður má nefna oft og iðulega, skjótt
og tíðum, hart og tíðum, oft og títt og ótt
og títt, sem allar eru kunnar úr fomu máli,
og enn fremur oft ogmörgum sinnum, endrum
og sinnum, seint og snemma og statt og stöð-
ugt, sem eru kunnar úr síðari alda máli.
í samstæðunni oft og tíðum er því um að
ræða tvö atviksorð, svipaðrar merkingar, sem
tengd eru saman til aukinnar áherslu. Sam-
stæðan myndar eina merkingarlega heild og
tíðum er atviksorð rétt eins og t.d. löngum
og stundum. I þessum búningi hefur samstæð-
an verið notuð frá fornu fari og fram til nú-
tímamáls. Elstu dæmi um samstæðuna er að
fínna í kveðskap Jóns biskups Arasonar en
vísast er hún miklu eldri. í nútímamáli er hins
vegar alloft notuð önnur mynd, þ.e. oft á tíð-
um. Elsta dæmi sem eg þekki um slíka notk-
un er frá 19. öld en það dæmi er reyndar
alveg stakt, önnur dæmi þekki eg aðeins úr
nútímamáli. Í slíkum dæmum virðist atviksorð-
ið tíðum túlkað sem þgf. flt. af nafnorðinu tíð
‘tími’ en slíkur skilningur er ekki upprunaleg-
ur. Breytingin kann að eiga sér þá skýringu
að í ýmsum öðrum föstum samböndum er að
finna hliðstæður þar sem forsetningin á er
notuð að viðbættu nafnorði í þágufalli, t.d.
áður á árum, fyrr á tíðum og fyrr á öldum,
sbr. enn fremur orð Hallgríms Péturssonar:
Áður á tíðum/ var tíska hjá lýðum (Aldarhátt-
ur).
En breytingin varðar ekki aðeins búning
samstæðunnar heldur einnig merkingu. Mér
finnst merkingin í oft á tíðum nánast vera
‘stundum’ (í munni þeirra sem nota þessa
mynd) en oft og tíðum merkir hins vegar ‘mjög
oft’.
AUÐUNN BRAGI SVEINSSON
HUGLEIÐING
VIÐ ÁRAMÓT
Enginn dauðans aflið sigrað fær;
alla menn til foldar loks það slær.
Sautján hundruð sjá ei næstu jól;
svona hverfist tímans mikla hjól.
Enginn veit, hvern armur dauða slær,
enginn veit, hve skjótt hann færist nær.
Þau, sem fæddust öndverðri á öld,
eiga senn í vændum Iífsins kvöld.
Verður þetta enn eitt árið þitt,
eða færðu lífsins reikning kvitt?
Verður þetta ár þér enn til hags
eða fyrirboði hinsta dags?
Höfundurinn er kennari á eftirlaunum.
* 16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. FEBRÚAR 1997
CHOUILLOU við eftirlætis iðju sína sem var Ijósmyndun. Hér snyrtir hann myndir með
skærum heima hjá sér í Hafnarstræti 17.
SKRIFSTOFA fyrirtækisins, Mory & C.ie í Hafnarstræti 17.
geymsluloftið. Sagt var að ljósmyndir hefðu
flogið um nágrennið. Hippar fengu að hirða
þá hluti sem tekið höfðu stefnu á haugana,
þar á meðal stóra bastkistu klædda lökkuðum
‘ segldúk. Kistan stóð síðar á leðurverkstæði
á Skólavörðustígnum langt fram á níunda
áratuginn og var höfð fyrir sýningarstand.
Stúlkurnar með matrósahúfurnar voru
- komnar á efri ár, þær tóku myndirnar til
handargagns, þær þekktu merkingu þeirra
og mikilvægi. Það var samt talið að filmum
og ljósmyndaplötum ásamt mörgum myndum
hefði verið hent. Annað hefur komið í ljós.
Varðveist hefur forláta ljósmyndaalbúm úr
brúnu leðri með myndum af franskri fjöl-
skyldu Chouillou, en mér áskotnaðist það í
kringum 1980 sem gjöf frá annarri matrósa-
stúlkunni, ömmu minni. Árið 1990 fékk ég
svo myndasafn frá henni sem Chouillou hafði
skipulagt sjálfur og var það fengið Þjóðminja-
safni íslands til varðveislu. 1994 mundi yngri
matrósastúlkan eftir skókassa sem var fullur
i af myndum en hann hafði verið notaður sem
ílát undir myndimar 1972. Þessar myndir
> hef ég nú nýlega skoðað vandlega og flokk-
\ að. I því safni eru nokkrar áhugaverðar
myndir sem birtast hér á síðunni.
Allslaus gengu þau út í skipið sem flutti
í
þau út í heim. Kristín var óþreytandi að skrifa
systrum sínum bréf en ekkert af þeim bréfum
hefur varðveist. Ein minning er þó til úr einu
bréfi, það er frá þeim tíma er þau hjón dvöld-
ust hjá ríkum ættingjum Chouillou á búgarði
í Alsír. Ríkidæmið var slíkt að þar var borð-
að af silfurdiskum.
Chouillou lést 75 ára gamall árið 1948 en
Kristín árið 1951 aðeins 54 ára gömul. Síð-
ustu æviárin í Rouen hafa verið þeim erfið
því að borgin varð fyrir miklum loftárásum
Þjóðveija í stríðinu. Vitað er að Chouillou var
svo farinn að heilsu á þeim árum að hann
treysti sér ekki í loftvarnarbyrgi. Nokkru
áður en Kristín lést hafði hún skrifað og
boðað komu sína heim en hún lifði við sára
fátækt í fjölbýlishúsi í Rouen. Ekki er talið
ólíklegt að aðbúnaður hennar hafi dregið
hana til dauða langt um aldur fram.
Myndirnar sem hér birtast hafa legið nán-
ast ósnertar frá þeiin örlagaríka degi sem
lýst er hér í upphafi eða í 73 ár. Síðustu 24
árin lágu myndir Chouillou í skókassa undan
ítölskum karlmannaskóm ofan á gráum silki-
pappír sem skórnir höfðu verið vafðir í.
Höfundur er oðstoðarskólastjóri.
KARLÍNA HÓLM
RITAÐ ISANDINN
- þekkti áður fyrr þá hlýju sandfláka
Hingað ber mig þá á háljósi - horfi niður,
hverf, samanvið brúnt myrkrið.
Mér bregður aftur fyrir í mildu mánagullinu glitvængjuðu.
Er þá staddur útí lágnættinu, hrakinn af braut glóroða,
rifínn frá helgri himnafestingunni: verð kulstirni ómælisdjúpa.
Á meðan er ég dregin áfram, - nauðug, þeir hamfletta mig
með vélknúinni klippu. Nýstigin fram úr fiðursæng minni.
Legg til hliðar leikbúning strútsins, - viljug.
Skurnlaust eggið, liggur nú gljúpt í volgum sandinum.
Steingeld sköpun þess hrekst. Eg ferðast - áfram, áfram,
um brottfluttar vonir öldulands.
A meðan skel mín eldist, hvíla síbreytileg verkin berangursleg
í hruni orðstefja; öðlast þó merkingu í kvikum sandinum.
Höfundur er hjúkrunarfræóingur í Reykjavík