Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1997, Blaðsíða 13

RÆKARLS KJAFTUR
MÁLVERK eftir Francis Bacon.
______EFTIR______
DAVÍÐ ERLINGSSON
MENNING, kúltúr, er
m.a. rækt og ræktun
og beinist og hlýtur
að beinast að ein-
hverju takmarki sem
er í einhverja skynj-
aða stefnu. Þangað
verður hræring. í
merkingu þessa samhengis er hræringaráttin
höfuðátt eða meginstraumur og stefna og
vilji manna og mannfélaga1. En mönnunum
getur líka munað aftur á bak og þegar þess
er gætt hve andstæðnahugsun er rík í hugarf-
ari og tungumáli, er þá ekki óhjákvæmilegt
að hugsa sér að tungumálið hljóti að búa yfir
nokkuru kerfi til þess að tjá andstæðuna við
meginstefnu þessa? Nl. það sem orkar öfugt
við hana - þó ekki væri nema henni til greini-
legri skilnings og þess stuðnings sem af glögg-
um skilningi leiðir; að hugmynd þess góða fái
kraft sinn af andstæðunni við hitt skautið,
skaut þess illa. Það gæti verið klasi af and-
stæðuhugmyndum - eða ef til vill víðtæk
metafóra til þess að tjá það andstæða, það
öfuga við vildaráttina?, tjá það sem stefna
manna og vitaður vilji beinist í áttina frá.
Ætlandi er, að svo sé. Andstæðan við óska-
stefnuna er til í vitund mannanna og tungu-
málinu á ýmsan veg. Hún er vissulega einnig
til kaldhömruð í yfirfæringuna og persónu-
gervinginn fjandann, óvin mannanna og full-
trúa margs þess sem hugsjónaviðleitni þeirra
er gagnstaðlegt.
Þegar svar manns við einhveiju sem annar
maður beinir til hans er gagnslaust, þ.e. gegn-
ir ekki því sem til hans var beint, má segja
að það jafngildi rofi á samtalinu. Sá sem
þannig hefur fengið ónýtt, útíhött eða „gegnd-
arlaust" svar, á það stundum til að bregðast
við með því að hrinda því frá sér og aftur til
hins ónýta viðmælanda síns með því að bendla
hann í orðum endursvars síns við óvin mann-
anna og hans ríki í sauri2, með nokkurs konar
formælingu, þótt ei sé stundum hugmynd til
hennar lengra til þess sótt en í óæðri enda
þess sem endursvarið fær, eða til einhvers
allsheijar „rass og rófu“, og viðmælandinn
beðinn um að koma sér þangað.
Dæmi slíks verður fyrir í sögunni um heyrn-
arlausa karlinn sem var að smíða axarskaft
þegar hann sá gesti bera að garði og samdi
sér fyrirfram svör við áætluðum orðum þeirra:
Nú koma mennirnir að heilsa karli. „Sæll
vertu nú, karl rninn!" segja þeir. „Axarskaft
handa syni mínum“, svarar hann. Mennirnir
héldu, að karl væri að snúa út úr fyrir þeim
og sögðu: „Rekist það upp í rassinn á þér“,
því að þeim þótti karl eiga skilið ónot. „Allt
upp undir kvistinn", svarar hann. Nú þóttust
mennirnir sjá, að karl væri eitthvað geggjað-
ur, og þótti þeim ráðlegt að grennslast eftir,
hvort kerling hans væri heima, því að þeim
þótti ólíklegt, að hún væri jafnundin og karl-
inn. „Er kerlingin þín heima?“ spurðu þeir.
„Fari þið báðir í hana“, svaraði karl. Þá er
mennirnir heyrðu þetta, urðu þeir bálvondir
og sögðu við karl: „Djöfullinn dragi þig á
eyrunum". „Hérna beint norður úr skörðun-
um“, svaraði karl3.
Tvisvar þykja komumönnum svör karls svo
öfugrar áttar eða „undin", að þeim verður
það fyrir að bendla hann við rass og Djöful-
inn, en viðbrögð heyrnarleysingjans við því,
fyrirfram samin, hljóta að eiga að vera hvort-
tveggja í senn, undarlega óviðeigandi en samt
undarlega viðeigandi líka.
Ólafur Davíðsson hefur aftan við sögu þessa
sett í safni sínu „kvæðiskorn" eftir henni (en
ekki í alveg sömu útfærslu)1. Af vísum þess
fimm hjá O.D.(tilv. rit. bls. 354) skulu hér
aðeins sýndar tvær, upphafsvísan:
Birta skal hér Boðnar skraf
bóndatetri einu af,
svo apalegur í öllum sið,
enginn gat hann talað við.
Að orðum hans og andsvörum varð aldrei lið.
og sú þriðja:
Maðurinn sagði svo til hans:
„Sæll vert þú“, en hinn gaf anz:
„Ójá! Það er axarskaft,
enginn mun það geta haft“.
Rekkurinn bað það rækist í hans rækarls
kjaft.
MenningarfrϚileg
athugun um petta
hugtak, umhverfiþess
oggildi í hugarheimi.
til þess að benda þarna á síðustu orðin og láta
þessa litlu athugun enda á ábendingu um skiln-
ing þeirra. Flestur sá sem þetta hefur lesið á
okkar öld hefur sjálfsagt ekki verið í neinum
vandræðum með þennan rækarls kjaft. Að
rækarls, ef., sé formælingaryrði, og að komu-
maður hafi þá beðið þess að axarskaftið yrði
rekið í heijans kjaftinn á karlinum. Ætli sá
tilhugsaði Flestur hafi farið að hugsa um efnis-
mun milli sögunnar og kvæðisins? Þá hefði
hann getað séð eitt slíkt atriði mismunar hér,
milli rass karlsins (sagan) og munns hans
(kvæðið). En bíðum við.
Hvort tveggja mætti að vísu vera skiljan-
legt, að maður nái sér niðri fyrir ótækt svar
annars með því: 1) að reka það (svarið tákn-
lega, nl. axarskaftið þá) upp í kjaftinn á hon-
um; eða 2) í rassinn á honum. í tilviki 1 (kvæð-
ið) er ef til vill að verki sú forna regla sem
sést í þeirri aðferð að handhöggva þjófa, láta
refsingu koma við „sekan“ líkamshluta, sbr.
t.d. ýmislegt í píslum framliðinna í Sólarljóð-
um. I tilviki 2 (sagan) er að verki heimsmynd-
arleg metafóran sem ögn var að vikið í upp-
hafi máls. Viðbragðið við ótæku fráleitu and-
svari er þá það að gera sér vísan fjanda úr
þeim vélanda sem svo illa svarar með því að
færa hann færslu metafórunnar út úr mann-
heimi, þeim sem er óska-veröld í menningu
með góðan sið, yfir í and-veröld hans í heim
villivætta og annars þess sem villt dafnar
utan menningar og góðs siðar. Höfðingi and-
heimsins er frá fornu fari fjandinn sá sem
nákominn er sauri (og hliðstæður hans og
ýmis birtingarform, að sjálfsögðu). Slík færsla
manns táknleg er framkvæmd með því að
kenna manninn til þessarar veraldar með
nokkrum hætti. Aðferðin er að vísu ekki allt-
af sú sama, en oft má sjá að mikilvægur
færsluás þessarar færslu er sá „allrar verald-
ar vegur" sem liggur milli munnsins, í miðju
frambærilega og sýndarvæna andlitinu á okk-
ur, og rassgatsins sem sjálft er munnur í
óframbærilega andlitinu (rassinum) á okkur,
sem ekki má sýna6. Þegar maður beinir slíkri
ósk um færingu út úr menningarheiminum
(þ.e. formælingu) gegn viðmælanda sínum er
þetta að sínu leyti útlegðardómur. Þjóðsögnin
um heyrnarlausa karlinn sem var að smíða
axarskaft vinnur að merkingarsköpunarverki
sínu á og í samræmi við heimsmynd - þar
sem menning stendur og þarf að standast
gagnvart villiveröldinni. Hér gildir afstæðan:
inni heima vs. úti í
óheimi - og eftir
reglu áðurnefndrar
færslu, metafóru,
sem er meðalburður
milli heimanna. Þeg-
ar við minnumst
þess um leið, að al-
gengt var á miðöld-
um og nokkru lengur
að draga upp myndir
af fjandanum þar
sem rassinn á honum
var andlit6, þá hygg
ég að okkur hljóti
að hverfa mestallur
vafi á því að við eig-
um að skilja orðin
rækarls kjaftur
svo, að sá kjaftur sé
á þessum allrar ver-
aldar færsluvegar
aftara enda, þó ekki
væri nema til þess
að kvæðið þurfi ekki
að vera í andstöðu
við söguna í þessu
atriði. Já, það hlýtur
að vera þannig. Ræ-
karls kjaftur er þá
ekki annað en skáld-
skaparumritun, af
því tagi sem venju-
lega er kölluð kenn-
ing, og mundi hún
vera nokkuð óað-
finnanleg sam-
kvæmt því hug-
myndafari sem ligg-
ur óneitanlega upp
að því að munnur
andstæðings og and-
skota flests hins
bezta og göfugasta
í viðleitni manna
muni vera rassgat
hans, í því andliti
sem þar er umberg-
is. í þessu sambandi
er eðlilegt að huga
að upprunamerk-
ingu orðsins rækarl,
rækall, eða a. m. k.
fyrra hluta þess. í
því efni er að vísu
margt óvíst, og rétt
er að halda þeirri
mikilvægu hlið öfug-
og andstöðueðlisins
sem lýtur að kyn-
ferðilegu óeðli og
öfughætti utan
gaupna þessarar
litlu greinar7.
Maðurinn sækir
fram(-og-upp) í
ræktun menningar
sinnar og við gæzlu
menningarheim-
kynnis síns með upp-
haflega villiheiminn
allt um kring, með sinni órækt og óhreinindum
sem leita á menninguna. Sú gæzla er heims-
myndarleg landamæragæzla, sbr. Það starf
sem guðinn Þór starfaði að fyrir ásatrúarsam-
félagið. Óhjákvæmilegt er, að þessi gæzla er
með ýmsum hætti afar mikilsvert þema í
máltextamenntum veraldarinnar, enda er hér
um að ræða þá nauðsyn að þekkja veröld sína
og sjálfan sig í henni. Það andvaraleysi virð-
ist hljóta að vera hættulegt sem hefur óneitan-
lega leitt til þess að meðvitundin um þessa
grundvallarheimsmynd er hálfvegis eða lan-
gleiðina horfin úr „þjóðarsálinni", en það er
greinilegt af því, að margt í orðfæri metafór-
unnar um millifærslu milli „heimanna
tveggja" hefur hætt að vera skilið og skiljan-
legt sem skírskotun til heildarsamhengis, þótt
það kunni að hafa haldizt í notkun sem for-
mælingar, ókvæðisorð. Rækarls kjafturinn í
kvæðinu er afbragðs dæmi um slíka mynd,
orðaða hugmynd sem hætt er að skiljast nema
við komum sjálf utan að með rétt skilningsfor-
rit til þess að bera að henni. Sé gengið um í
íslenzkum textum munnmennta og bók-
mennta með þetta forrit í huganum verður
sitthvað fyrir sem fer að skiljast betur.
31.01.97 - DE
1) Helzta áttaratviksorðið um áttina í viðleitni
menningarinnar er fram, en andstæða þess er
SJÁ NÆSTU SÍÐU
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. MARZ 1997 13