Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.1997, Page 3

LESBðK MORGÖNBLAÐSINS ~ MI\MN(, IISTIIt
46.tölublaó - 72.6rgangur
EFNI
Nemendaleikhús
Reykjavík
er að stærstum hluta byg-gð á Reykjavík-
urgrágxýtinu, hrauni sem rann úr Mos-
fellsheiði fyrir um 200 þúsund árum. Það
náði út á öll nes frá Kjalarnesi og suður
fyrir Hafnarfjörð, en um 80 þúsund árum
síðar rann annað hraun sunnan af Reykja-
nesskaga inn yfir það að hluta. Það er
nefnt Heiðmerkurgrágrýti og er t.d. und-
ir Breiðholtinu. Gísli Sigurðsson hefur
farið um nágrenni Reykjavíkur með Þor-
leifi Einarssyni jarðfræðingi.
Leiklistarskóla íslands sýnir Börn sólar-
innar eftir rússneska aldamótaskáldið
Maxim Gorkí. Leikridð lýsir nokkrum
afdrifaríkum dögum í lífi fjölskyldu og
gesta hennar í smábæ í Rússlandi. Börn
sólarinnar lifa í einangruðum heimi orð-
ræðu og hugsjóna en utan veggja heimilis-
ins geisar kólera og almúginn gerir bylt-
ingu gegn kúgun valdastéttarinnar.
Brasilía
var fyrirheitna landið í augum hóps
manna úr Þingeyjarsýslu sem mynduðu
félag með það fyrir augum að flytja þang-
að. Forystumaður var Einar Asmundsson
í Nesi og var sendur maður til Brasilíu
til að líta á landið. Svo fór að fáeinir fluttu
og þetta var undanfari vesturferðanna til
Kanada. Um Þingeyinga sem hugðu á
Brasilíuför skrifar Björgvin Sigurðsson.
Helgi Björgvinsson
leirkerasmiður rekur vinnustofu og versl-
un i miðbæ Gautaborgar. Ann-Sofie Axels-
son heimsótti Helga og i samtali þeirra
rekur hann þráðinn frá því hann fyrst
fékk fimm aura fyrir að sleikja merkim-
iða hjá föður sinum i Funa og hvernig
hann síðan vann sig upp í leirkerasmiðina.
Strönd
í Selvogi var talin höfuðból og búendur
í Selvogi voru 42 seint á 17. öld. Eftir það
varð mikið landfok sem olli fækkun býla
og sandurinn gekk á og eyddi landi
Strandar svo búskapur lagðist af á jörð-
inni 1696 þótt kirkjan stæði áfram. Um
síðustu ábúendur á Strönd skrifar Konráð
Bjarnason fræðimaður frá Þorkelsgerði i
Selvogi.
Forsíðumyndin: Jslóttúran er mikil listasmíð og getur birzt okkur á óteljandi vegu, eins og í
þessari klakamynd Snorra Snorrasonar.
TÓMAS GUÐMUNDSSON
HAUST
- brot
Fálát og köld rís foldin mót nýjum degi
og framandi á sínum hnetti dagurinn vaknar.
Hann horfir á jörðina kvíðinn eins og hann eigi
þar einskis framar að vænta af þvi, er hann saknar.
Því höfin seilast óraveg eftir þeim skeljum,
sem áður voru Jeikföng glaðværra barna,
og austan um heiðar fer haustið grátt fyrir éljum,
en himinninn sortnar að baki fjariægra stjarna.
Og stálgráir drekar af stálgráu hafi snúa.
Það er stormur í lofti og ókunnur véladynur,
svo óttaslegnir himinsins fuglar fljúga,
en fölt til moldar laufskrúð garðanna hrynur.
Og jörðin sjálf er gripin geigvænum ótta
sem gangi henni örlög lífsins til hjarta.
Hún flýgur áfram á einmanalegum flótta
með angist vora og beyg út í geiminn svarta
Svo týnist í fyrnsku sem helgimynd, hulin í móðu,
sá heimur er eitt sinn var leikvöllur sólskins og blóma.
Þó lögðum vér þaðan upp ungir, því álengdar stóðu
æskunnar prúðbúnu dagar í heillandi ljóma.
En smærra varð margt, sem vér fengum úr býtum borið,
og bjarmi hins ókomna minni en sál vora dreymdi
þann morgun sem leið vor lá út í fagnandi vorið
og lífið tærast og ferskast um hjörtum streymdi.
Tómas Guómundsson, 1901-1983, var frá Efri-Brú ! Grímsnesi, en átti síáan alla tíá
heima í Reykjavík og vará eitt merkasta skáld aldarinnar og jafnframt borgarskáld.
Hér er þaá hinsvegar haustið og vetrarkvíðinn, sem verður honum áhrifamikið yrkis-
efni, en gegnum þann kvióa gægist þó annar kvíði sem var ekki ástæðulaus þegar
Ijóðið var ort.
FISKUR
FYRIR
BORÐ
RABB
AÐ mætti ætla að öll sú
fræðsla og umræða sem
hefur farið fram um um-
hverfismál hefði skilað sér
í bættri umgengni okkar
íslendinga um auðlindir
okkar og afurðir. Því mið-
ur hefur sú ekki orðið
raunin.
Sú fiskveiðistjórn sem nú er viðhöfð
heimilar hveijum kvótahafa að koma í
land með tiltekna tonnatölu af þorski eða
öðrum tegundum sem veiði ertakmörkuð
á. Þetta leiðir til þess að sjómenn hyllast
til að hirða aðeins verðmætasta fískinn,
en kasta afganginum fyrir borð. Þegar
kannað var fyrir nokkrum árum hvað
þetta brottkast væri mikið var giskað á
að það næmi um 50 þúsund tonnum á
ári. Síðan mun það hafa stóraukist og
margir telja að það sé ekki minna en 100
þúsund tonn á ári. Ef við deilum í þetta
með fólksfjölda og dagatölunni 365 kem-
ur út merkileg tala. Það reynist vera eitt
kílógramm af físki á dag fyrir hvern ís-
lending, yngri og eldri.
Þetta er engin smáræðis lífsbjörg. Ef
í nauðirnar ræki gæti þjóðin nefnilega
látið sér þetta nægja til hnífs og skeiðar,
því að í hveija máltíð handa fullorðnum
karlmanni ættu að duga svo sem 250-300
grömm samkvæmt þeim matreiðslubók-
um sem ég hef gluggað í. Á sama hátt
og Pétur Blöndal leggur nú til að hveijum
Islendingi verði sent til ráðstöfunar and-
virði þess kvóta sem honum bæri gætu
þijú kíló af fiski legið á tröppum vísitölu-
fjölskyldunnar á hveijum morgni árið um
kring. Ansi væri þetta að vísu einhæft
fæði. Þá mætti minnka skammtinn niður
í þriðjung eða svo og safna afgöngunum
saman í býsna mikinn útflutning sem
gæfi af sér gjaldeyri, kannski 5 milljarða
eða meira. Fyrir hann mætti kaupa alls
konar matvörur, kartöflur, smér og mjólk,
að ótöldu gosi og hamborgurum og guð
má vita hveiju. Þetta lægi þá í snyrtileg-
um pakka við hliðina á þorskinum eða
ýsunni. Þessi smáfiskur sem kastað er í
sjóinn þykir nefnilega víða erlendis hin
verðmætasta og ágætasta vara, því að
veitingamenn vilja gjarnan geta boðið
fisk sem er mátulegur skammtur handa
einum gesti. Þessi úthlutun minnir á sög-
una af því þegar Jesús mettaði þúsundirn-
ar með fimm brauðum og tveimur fiskum.
En, æ, þetta getur ekki orðið því að
allt fer þetta í sjóinn. Og þaðan af síður
er hægt að seðja hungur genginna kyn-
slóða með þessu rosalega fiskfjalli sem
er fimm sinnum stærra en hefði þurft
handa Skaftáreldakynslóðinni.
En hvernig var annars farið með lífs-
björgina sem þá var dregin úr sjónum
og síðar, allt fram á þessa tuttugustu
öld? Þá var hirtur hver einast uggi. Haus-
arnir voru hertir og svo rifnir úr roði og
étnir með bestu lyst. Slógið og beinin
voru notuð til að bera á illa sprottin tún.
Þegar áburðurinn hafði legið nógu lengi
og gert sitt gagn var beinunum rakað
saman, lýsi hellt yfir og þar með var
fengið eldsneyti sem var sár þörf fyrir
til að sjóða fisk og annan mat. Þannig
voru^notaðar allar hugsanlegar aðferðir
til að gera sem mest úr sem minnstu.
Hver arða var hreinsuð úr matarílátunum.
Af sauðkindinni var allt nýtilegt hirt.
Fæturnir voru sviðnir og étnir en fótafeit-
in sem úrþeim fékkst var notuð til að
smyija spunarokka. Úr lungunum var
búin til lungnastappa, en heilakökur úr
heilanum og garnirnar voru kreistar og
súrsaðar og snæddar með áfergju. Horn-
in og leggirnir voru notuð sem leikföng.
í hungursneyð var engin hætta á að fitan
í fæðinu yrði of mikil, þvert á móti var
hún nauðsynleg og eftirsótt til að gefa
af sér hita og næringu. Hún lenti því ekki
í sorptunnunum enda voru þær engar til.
Svipuð dæmi mætti nefna annars stað-
ar í heiminum. Meðan indíánar sátu einir
að vísundahjörðunum I Ameríku er sagt
að þeir hafi gætt þess að hagnýta hvern
einasta líkamspart veiðidýranna. Og
Sverrir Kristjánsson sagði mér eitt sinn
frá íslenskri sendinefnd sem hefði verið
á ferð í Kína. Heimamenn voru ákafir
að sýna gestunum sem mest þó að þess
vegna yrðu dagarnir stundum erfiðir og
langir. Eitt sinn var gengið um svínaslát-
urhús. Heimamenn hældu sér af því að
þeir létu ekkert ónotað af svíninu - nema
hrínið. Katrín Thoroddsen læknir var ein
í sendinefndinni, orðheppin og snjöll kona
eins og mörgum er kunnugt. Hún var
þá roskin og orðin dálítið þreytt á þramm-
inu og gat ekki stillt sig um að skjóta
því að Kínveijunum að þeirgætu brúkað
hrínið í Pekingóperunni. Ekki þarf þó að
efa að hún hafi undir niðri kunnað að
meta þá skynsamlegu stefnu sem for-
stjórinn var að guma af.
Líklega þykir talsmönnum sóunarinnar
barnalegt að minna á þessa gernýtingu
liðinna íslenskra kynslóða og fjarlægra
þjóða á því sem þær höfðu á milli hand-
anna. En það er umhugsunarefni hver
saga íslensku þjóðarinnar hefði orðið ef
hún hefði ekki nýtt svona vel takmarkað-
ar auðlindir sínar, heldur sóað þeim
jafngálauslega og við gerum með því að
henda fyrir borð fiski sem gæti nægt til
að fæða alla íslendinga. Það er hætt við
að þá værum við ekki til því að ýmislegt
bendir til þess að litlu hafi munað að
þjóðin dæi út þegar harðast kreppti að,
eins og Grænlendingar hinir fornu. Þess
vegna ber okkur skylda til að bera virð-
ingu fyrir lífsstefnu hagsýninnar og nýtn-
innar og fylgja henni eftir, auðvitað án
þess að hér þurfi að vera nokkur skort-
ur. Þvert á móti. Svo er tækninni fyrir
að þakka ef hún er ekki misnotuð.
Hörmungar og hungursneyð ættu ekki
að vera nauðsynleg til þess að við lærum
að virða þau gæði sem líf nútíðarinnar
býður okkur upp á. Sú meðferð á auðlind-
um jarðar sem við sýnum heiminum með
því að henda árlega mat sem svarar til
allrar lífsbjargar þjóðarinnar er nefnilega
í mikilli mótsögn við alla þá þekkingu á
umhverfismálum sem nú er völ á. Hún
er líka í mótsögn við þann yfirlýsta til-
gang með fiskveiðistjórninni að vernda
fískstofnana og nýta þá sem best. Þess
vegna þurfa ráðamenn nú að sjá að sér.
Þeir gætu byijað með því að hætta að
halda því fram að framkvæmdin á kvóta-
kerfinu okkar sé hin besta í heiminum.
PÁLL BERGÞÓRSSON.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. NÓVEMBER 1997 3