Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.1997, Blaðsíða 11

Kort af höfuðborgarsvæðinu sem sýnir
útbreiðslu Reykjavíkurgrágrýtisins og
hrauna yngri en 10 þúsund ára sem getið
er í greininni en þau eru Svínahraun-
Elliðaárhraun, Búrfellshraun og Hellna-
hraun og Kapelluhraun sunnan
Hafnarfjarðar. „ i , a c ,
Brimnes
Alfsnes
Reykjavíkurgrágrýti
Mosfells
Jflfarsfell
'O
Halravatn
Raútxmtn
Alfta/tes
-Rauöhólar
ElliÓgyqtn
botríár
Hafnarfjöröur ^
Hellna-
hraun
Svínahraun
Heiðmerkurgrágrýti
Sandskéiö
Straums-
~ellsbruni
Kapellu■
hraun
nesjum frá Brimnesi á Kjalarnesi og suður..
í Hvaleyrarholt upp af Hvaleyri við Hafnar-
fjörð er þessi undirstaða, Reykjavíkurgrá-
grýtið sem svo er nefnt. Við Brimnes og
Alfsnes er bólstraberg undir, sem gerist við
snögga kólnun þegar hraun rennur út í vatn.
Þetta hraun er sömuleiðis undir Seltjarnar-
nesi, Álftanesi, Þerney og Lundey.
Smærri fellin upp af Reykjavíkursvæðinu,
Úlfarsfell, Hafrafell og Helgafell ofan Hafn- -
arfjarðar eru á svipuðum aldri, eða aðeins
yngra en bergið við Stardal. Þau eru um 2
milljón ára gömul, en eitt fell er yngra; orð-
ið til við gos undir jökli eitthvað áður en
Reykjavíkurgrágrýtið rann. Það er Mosfell,
sem Mosfellssveit og Mosfellsdalur eru kennd
við. Það er líklega 250-300 þúsund ára, seg-
ir Þorleifur. Þarna varð eldgos sem náði aldr-
ei uppúr jökli, en nokkrum tugum árþúsunda
síðar var sá jökulskjöldur á bak og burt
þegar gosið varð í Mosfellsheiði og lagði
okkur til grágrýtið undir Reykjavík.
Á myndunartíma þessa umhverfis hafa
ísaldatjöklar margsinnis lagst yfir og orsak- (
að gífurlegt rof. I stórum dráttum var lands-
lagið orðið til, en jöklarnir mótuðu það. „Þeir
náðu stundum langt út á landgrunn, eða
jafnvel út af því“ segir Þorleifur. „Landið
seig undan ofurþunga þeirra, en reis síðan
að nýju.“
Sióari tíma landmyndanir
Þegar hér er komið sögu er undirstaða
höfuðborgarsvæðisins, Reykjavíkurgrágrýt-
ið, komin á sinn stað. Ekki er hægt að segja
um það með neinni nákvæmni, hversu lang-
an tíma Mosfellsheiðareldar brunnu, en jarð-
fræðingar segja það einkenni og eðli dyngju-
gosa, að þau séu samfelld og geti tekið lang-
an tíma, ár eða áratugi.
Eftir gosið í Mosfellsheiði liðu um 80 þús-*
und ár án þess að drægi til tíðinda ofan
ÞUNNFUÓTAIMDI hraunstraumur æddi niður eftir farvegi Elliðaánna, nokkurnveginn í
sömu breidd og árfarvegurinn. Á neðri myndinni, neðan við Selás, sést hraunið í árbakk-
anum og á efri myndinni, sem tekin er af Höfðabakkabrúnni, sést hvar hraunið hefur
flætt í farvegi árinnar niður í Elliðaárdalinn.
atburðum í ríki náttúrunnar. En hvað um
hraunlögin undir sjálfu Reykjavíkursvæðinu?
Og hvað af því sem við höfum daglega fyrir
augunum er gamalt og hvað er nýlegt; Esjan
til dæmis, Mosfellsheiði, Hengillinn, Vífilfell
og Bláfjöllin? Hversu gömul er sú undirstaða
sem borgin er byggð á?
Þorleifur segir að hún sé tiltölulega ung.
Stærstur hluti borgarinnar sé byggður á því
sem nefnt er Reykjavíkurgrágrýti og það er
líklega um 200 þúsund ára gamalt. Breið-
holtið stendur þó á yngra grágrýti, en við
komum að því síðar.
Elzt af fjöllum í næsta nágrenni Reykja-
víkur er Esjan. Þorleifur segir að vestur-
hluti hennar sé um 3 milljón ára gamall og
HVALEYRI við Hafnarfjörð er hluti af Reykjavíkurgrágrýtinu og þarna náði sá hraun-
straumur lengst til suðvesturs.
þá var þarna stór eldstöð sem Ingvar Birg-
ir Friðleifsson skrifaði raunar um í Lesbók
fyrir nokkrum árum. Austurhluti Esjunnar
er hinsvegar mun yngri, eða um 2 milljón
ára og orðinn til við gos úr eldstöð sem
kennd er við Stardal. Móskarðshnjúkarnir
úr gulbrúnu líparíti, gætu verið’ með því
yngsta sem kom úr þeirri eldstöð.
Á sama tíma, eða fyrir rúmum 2 milljónum
ára, er talið að hafi verið eldstöð miklu nær
Reykjavík því austurhluti Viðeyjar er öskju-
fylling, svo og við Köllunarklett hjá Viðeyjar-
sundi. Það er með öðrum orðum ekki undar-
legt þó eitthvað eimi eftir af hita undir
Reykjavík, enda taldi Ingvar Birgir í fyrr-
nefndri grein, að vel mætti hugsa sér veru-
legan hita undir Öskjuhlíðinni, en útmörk
þessa hita væru við Hvaleyri, suðvestan
Hafnarfjarðar.
En hvaðan er þá bergið komið sem
Reykjavík og næstu bæir eru byggðir á?
„Til þess að finna uppsprettu þess, verðum
við að fara hæst á Mosfellsheiði, þar sem
heita Borgarhólar“, segir Þorleifur. Mos-
fellsheiði er dyngja. Þar hefur orðið heljar-
mikið gos fyrir um 200 þúsund árum, segir
hann. Það var á næst síðasta hlýskeiði ísald-
ar; allt jökullaust þarna og skilyrði til þess
að hraunið rynni langar leiðir og dyngja
myndaðist. Stundum rennur hraun í allar
áttir í dyngjugosum, en stundum langlengst
í eina átt, í þessu tilfelli til vesturs.
„Fyrir þetta gos sem hlóð upp Mosfells-
heiði hefur verið tiltölulega flatt land hérna
í nágrenninu og sjórinn var í svipaðri stöðu
og nú“, segir Þorleifur. Hraunin runnu alla
leið til sjávar og eitthvað út í Faxaflóa, en
við vitum ekki hve langt. í öllum eyjum og
Reykjavíkur, en fyrir um 120 þúsund árum
segir Þorleifur að hafí orðið gos á Reykjanes-
skaga með hraunrennsli til norðurs. „Þetta
hraun rann inn yfir eldra hraunið og mynd-
aði hæðirnar þar sem Breiðholt er nú og
Hnoðraholt í landi Garðabæjar; þar er endi
þeirra. Lengst náði það út að farvegi Elliða-
ánna og niður undir Mjódd. Ef við ökum úr
Mjóddinni suður eftir Reykjanesbrautinni,
er hæðin á vinstri hönd brún þessa hrauns,
sem nefnt hefur verið Heiðmerkurgrágrýti“.
Eins og staðkunnugir þekkja er land aust-
an við Rjúpnahæð talsvert lægra og þar
hefur Elliðavatn myndast í lægðinni. En
hversvegna fylltist hún ekki af hrauni þegar
Heiðmerkurgrágrýtið rann? „Á stóru svæði
austan við Rjúpnahæð - svæðinu þar sem
Elliðavatn og Rauðavatn eru - hafa orðið
sprungur og misgengi. Þar hefur land sigið
og auk þess er þar jökulrof”, segir Þorleifur.
Víl ilsf elliA varla yngra en
20 þwsund ára
En Vífilsfell sem rís bratt og tignarlegt
upp af Sandskeiðinu; hvenær steig það full-
skapað fram á þettta svið, spurði ég Þorleif
þegar við settumst með kaffibolla framan
við Litlu kaffistofuna á sólríkum haustdegi
og virtum fjallið fyrir okkur? Hvassar brúnir
þess, minnisstæðar meðal annars úr fjöl-
mörgum málverkum Jóhannesar Kjarvals,
bera þess vitni að ísaldaijöklar hafi ekki náð
að skafa ofan af þeim og gera fjallið koll-
húfulegt.
„Vífilsfellið er frá síðasta jökulskeiði",
segir Þorleifur, „varla yngra en 20 þúsund
ára og ekki eldra en 100 þúsund ára. Það ^
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. NÓVEMBER 1997 1 1