Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.1997, Side 8

SÉÐ HEIM að höfuðbólinu Strönd. Strandarkirkja í baksýn. Myndin ertekin úr bæjarrústum Vindáss, nú á sjávarkambi vegna mikils landbrots.
SÍÐUSTU ÁBÚENDUR Á STRÖND
OG KIRKJAN í SANDAUÐNINNI
EFTIR KONRÁÐ BJARNASON
Þeirfeógar, Grímurog Ingimundur, endurgeróu
kirkjuna á Strönd, hvor á sínum óóalsbúskap þar.
Er elsta lýsing á kirkjunni til sem er frá biskupstíó
Odds Einarsonar eftir aó Grímur hafói látió byggja
hana upp 1624. Ljóst er eftir lýsingunni aó kirkjan
hefur þá verið að mestu með blýþaki.
STRANDARKIRKJA, sem Sigurður Árnason byggði 1887-88.
veijir voru síðustu búend-
ur á höfuðbólinu Strönd
í Selvogi o g útbýlum þess
eftir tíma höfðingjanna
þar fyrir 1600?
Framangreindri
spurningu verður aðeins
svarað með því að leita
í þeirri blaðfestu vitneskju sem er að finna
frá þremur síðustu áratugum 17. aldar. Sel-
vogssveit stendur þó betur að vígi en flestar
sveitir landsins á þeim tíma vegna þess að
hún átti sérstæðan skáldbónda, Jón Jónsson
óðalsbónda að Nesi fæddur um 1630 og
dáinn 1702. Hann kvað meðal annars
„Sveitabrag yfir Selvogs innbyggja, nefni-
lega bændur".
Dr. Jón Þorkelsson þjóðskjalavörður telur
að Jón hafi ort brag þennan á bilinu 1677-
1680, með hliðsjón og samanburði á nöfnum
þeim er fram koma í manntali 1681 og 1703.
I brag Jóns voru búendur í Selvogi 42, þar
af 7 á Strönd, en þeim hefur fækkað niður í
5 árið 1681. Þessu veldur landrof sem á
upptök á Víðasandi með sandfoki austuryfir
vatnslítinn eða frosinn Ósinn úr Hlíðarvatni.
Talið er að landrofið hafi verið sýnilegt laust
fyrir 1670. Á næstu áratugum færist upp-
blásturinn stöðugt nær Strandartúni og legg-
ur það af 1696. Á því ári urðu endalok bú-
skapar á höfuðbólinu Strönd. Búsetu í Lamb-
húsi lauk 1729 og Sigurðarhusi 1735 en þau
voru útbýli austast í Strandartúni og það
síðarnefnda vafalaust næst Vindástúni.
Erlendur Þorvarðsson lögmaður að Strönd
lést 1576, þá um áttrætt. Hann átti litríkan
æviferil að baki, sem ekki verður kynntur
hér á blaði. Árið 1525 kvæntist hann fyrri
konu sinni, Þórunni Sturludóttur sýslumanns
að Staðarfelli, Þórðarsonar. Hann hóf búskap
sinn á stóreignaijörð sinni Kolbeinsstöðum
í Hnappadal. Flutti hann bráðlega búsetu
sína að erfðaóðali sínu, Strönd i Selvogi.
Hjónaband þeirra varaði ekki lengi því Þór-
unn hefur látist fyrir 1533. Þau áttu börnin
Guðbjörgu og Jón. Guðbjörg var eldri, fædd
1526. Hún hefur væntanlega gifst 1548
Grími Þorleifssyni sýslumanni að Hólum í
Eyjafirði. Hjónaband þeirra varð skamm-
vinnt því Grímur lést fyrir 5. maí 1559. Þau
eignuðust soninn Einar, siðar bónda á
Strönd. Guðbjörg giftist aftur 1561 Jóni
sýslumanni syni Marteins Einarssonar bisk-
ups. Þau búa í Eyjafirði og eignast þar dótt-
ur sína Sólveigu, sem uppkomin átti Hákon
sýslumann Björnsson að Nesi við Seltjörn.
Þau fluttu suður að Strönd eftir lát Erlendar
lögmanns föður Guðbjargar 1576. Þar varð
Jón skömmu síðar sýslumaður í Árnesþingi.
Jón var yfirlætismikill höfðingi, en Guð-
björg hélt vel utan um erfðaeign sína á
Strönd. Einar Grímsson hefur kvænst um
það leyti er þau fluttu suður á Strönd Þrúði
Magnúsdóttur lögréttumanns í Djúpadal í
Eyjafirði. Svo virðist sem Einar Grímsson
búi sem óðalsbóndi að Strönd samtímis móð-
ur sinni, svo sem í tvíbýli. Ekki er kunnugt
um börn þeirra Einars og Þrúðar önnur en
Grím síðar bónda og lögréttumann að Strönd
og Sólveigu konu Olafs Árnasonar bónda í
Gunnarsholti í Rangárvallasýslu. Á árinu
1594 andaðist Guðbjörg Erlendsdóttir og
sonur hennar Einar Grímsson.
Árið 1595 er Jóni Marteinssyni gert skylt
að svara innistæðu Strandarkirkju, er skuli
vera 22 hundruð í fríðum peningum, en var
enn ógreitt 1598. Jón Marteinsson er vafa-
laust farinn frá Strönd 1596, því á því ári
eru „þeim unga manni“ Grími Einarssyni
dæmd á Alþingi 45 hundruð í Strönd til erfða
eftir Guðbjörgu ömmu sína, en Sólveigu
Jónsdóttur 15 hundruð eftir Guðbjörgu móð-
ur sína. En Magnús Hjaltason lögréttumaður
að Teigí í Fljótshlíð hafði þá umboð Gríms,
vegna þess að hann var þá giftur ekkjunni
móður hans, Þrúði Magnúsdóttur. Erfðahlut-
ur Sólveigar, 15 hundruð í Strönd, gekk síð-
ar til sonar hennar, Sigurðar Hákonarsonar
þá bónda að Breiðabólstað í Ölfusi, sem svo
gaf hann Sólveigu dóttur séra Jóns Daðason-
ar í Arnarbæli. Hann var svo í fyrirsvari
fyrir þessum hlut í Strandaijörð þegar hann
krafðist vitnisburðar Selvogsmanr.a um
rekaítak kirkjunnar að Strönd 10.1. 1669,
svo sem fram kom í umfjöllun um séra Grím
Ingimundarson á öðrum stað.
Grímur Einarsson, sonarsonur Guðbjargar
Erlendsdóttur, erfðahafi að 45 hundruðum
í Strönd, var fæddur nálægt 1580. Hann
hefur tekið við búsforræði að Strönd um
1600 og þá kvænst konu sinni Guðrúnu
Torfadóttur, prests að Gilsbakka, Þorsteins-
sonar. Þau áttu eitt barn er dó ungt. Laun-
barn Gríms með ástkonu sinni Katrínu Ingi-
mundardóttur, líklega Bjarnasonar að Hofi
í Gnúpveijahreppi, var Ingimundur, síðar
lögréttumaður að Stitind.
Grímur Einarsson er orðinn lögréttumaður
í Árnesþingi 1631 og áfram til 1641-2.
Hann var enn í fyrirsvari fyrir Strandar-
kirkju 1642, en hann er dáinn fyrir 15. ág-
úst 1646, en þá voru í forsvari fyrir Strandar-
kirkju: Indriði Jónsson merkur bóndi í Eimu,
góður skrifari og smiður ásamt Vigfúsi Jóns-
syni lögréttumanni á Bjarnastöðum tengda-
föður Ingimundar Grímssonar. Ekki verður
betur séð en að Ingimundur, hinn óskilgetni
sonur Gríms, hafi alist upp hjá föður sínum
að Strönd. Hann er talinn fæddur um 1610.
Hann hefur kvænst Þórelfi dóttur Vigfúsar
lögréttumanns á Bjarnastöðum um 1638,
hún þá innan við tvítugt, fædd um 1620.
Ekki er útilokað að þau hafi hafið frumbú-
skap sinn í búi tengdaforeldra að Bjarnastöð-
um, líklegast þó að það hafi verið að Strönd.
Ingimundur hinn óskilgetni var ekki arf-
bær að eignum föður síns, en komst að þeim
við lát hans eftir krókaleiðum og eignaðist
allan hlut föður síns í Strönd. Hann er án
vafa orðinn óðalsbóndi á Strönd á árinu
1646 þegar hann gefur Strandarkirkju
minjagrip, klukku merkta „Engemundur
Grímsson 1646“ og enn er hringt í Strand-
ar- kirkju.
Áður en lengra er haldið er rétt að geta
þess að þeir feðgar Grímur og Ingimundur
endurgerðu kirkjuna á Strönd hvor á sínum
óðalsbúskap þar. Og er elsta lýsing á kirkj-
unni sem til er frá biskupstíð Odds Einars-
sonar eftir að Grímur hafði látið byggja
hana upp 1624. Lýsing þessi er fornleg og
flókin, en ljóst að kirkjan hefur verið að
mestu með blýþaki. Á þriðja biskupsári sínu
í Skálholti heimsækir Brynjólfur biskup
Sveinsson Strönd og segir í vísitasíu sinni
6. ágúst 1642 eftirfarandi um kirkju Gríms,
að þessi kirkja sé „byggð fyrir 18 árum, sjö
stafgólf að lengd, með súð, þiljuð bak og
fyrir. Þá er og getið um það blý, sem hún
skal hafa áður með þakin verið“. Stóð þessi
kirkja fram til 1670, því að í vísitasíu bisk-
ups 22. september það ár er kirkjan sögð
nýbyggð (af Ingimundi). Þá er svo fyrir
mælt, að það gamla blý „skuli ganga kirkj-
unni til hlífðar, hvað annars liggur hér aldeil-
is ónýtt“. Það er því Ijóst að Ingimundur
vill ekki nota það og þegar Þórður biskup
er þar á ferð 1679 telur hann að hentugast
sé að kaupa fyrir það silfurkaleik. Enn 1703
þegar sandur umlykur Strandar- kirkju og
Jón biskup Vídalín er í vísitasíu að Strönd
vill hann að blýinu sé komið í verð. Og enn
1723, skipar Jón biskup Árnason kirkjuhöld-
urum að gera grein fyrir and- virði blýsins.
Það vekur athygli, að þegar Brynjólfur
biskup vísiteraði á Strönd 1670, er þess fyrst
getið að land sé tekið að ijúfa á strönd, og
er þá „tilsagt sóknarmönnum að halda vel
uppi kirkjugarði, eftir skyldu sinni, svo kirkj-
an veijist fyrir sandfjúki“.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. NÓVEMBER 1997