Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.1997, Qupperneq 4

ur ha.fi hafL meiri áhrif á Norðlendinga heldur
en áeggjan Einars. Því verður hins vegar ekki
neitap að hann var lífið og sálin í félagsskapn-
um. í ársbyrjun 1860 lét hann umburðarbréf,
sem voru ekki ólík sveitablöðunum og fóru
milli manna og bæja, ganga um sveitirnar þar
sem félag um Brasilíuferðir var formlega
stofnað og öllum sem vildu boðin þátttaka.
Um 150-200 manns gengu í félagið. Þó að
Einar hafi verið vel metinn og traustur maður
er engu að síður með ólíkindum að slíkur fjöldi
hafi verið tilbúinn að greiða nokkra upphæð
og að menn vildu þannig staðfesta að þeir
hygðust flytja í aðra heimsálfu.
Allir þessir atburðir bera með sér að norð-
lenskir bændur hafi verið búnir að fá sig
fullsadda af lífsbaráttunni, jarðnæðisleysinu
og baslinu heima á íslandi. Harðir vetur voru
svo sannarlega ekki óþekktir og íslenskir
bændur ýmsu vanir. Þolgæði og seigla var
annað eðli þeirra sem ræktuðu jörðina í harð-
býlli og óútreiknanlegri náttúru. Erfiðleikarnir
þennan vetur eru þess vegna ekki einir og sér
nægjanleg skýring á þeim mikla fjölda sem
tilbúinn var að fórna öllu og leggja af stað út
í óvissuna. Jarðnæðisskortur og ofsetið land
var örugglega hluti af skýringunni en einnig
nýir straumar og stefnur bæði í stjórnmálum
og hugsunarhætti.
Þrátt fyrir að íslenskir framleiðsluhættir
og samfélagsskipan hafi í raun verið sú sama
um aldir voru breytingar handan við hornið.
Um alla Evrópu var iðnbylting hafin. Breytt
þjóðfélag kallaði á breytta lífssýn og um alla
álfuna voru gerðar uppreisnir og byltingar,
sem kannski hófust með amerísku byltingunni
og frönsku stjórnarbyltingunni á 8. og 9. ára-
tug 18. aldar. Hugmyndir upplýsingarmanna
kölluðu á nýjar skilgreiningar á manninum
og stöðu hans í samfélaginu, frelsið var honum
mikilvægast og þjóðernishreyfingar urðu til.
Eftir byltingu í Frakklandi árið 1830 ákvað
danski konungurinn að stéttaþing skyldu
stofnsett í ríki hans og þar myndaðist vett-
vangur pólitískra hreyfinga. Baldvin Einars-
son setti fyrstur fram kröfuna um sérstakt
stéttaþing Islendinga árið 1832 og má segja
að nokkur sigur hafi unnist í þeirri baráttu
með endurreisn Alþingis árið 1843. Andrúms-
loft 19. aldarinnar var því þrungið nýjum
hugsjónum frelsis og lýðréttinda, sjálfstæðis-
málið var það einasta afl sem sameinaði ís-
lendinga á þeim erfiðu tímum*sem í hönd fóru.
Umburðarbréf Einars varð fljótt á allra
vörum, sérstaklega eftir að Sveinn Skúlason
ritstjóri Norðra komst yfir það og birti það í
heild sinni í blaði sínu ásamt nokkrum athuga-
semdum, án samráðs við Einar. Sveinn sakaði
höfundinn um ólýðræðislega tilburði því hon-
um fannst athugavert að einn maður skyldi
senda bréf þar sem krafist var töluverðs fjár
frá félagsmönnum, án þess að þeir vissu
hversu miklu þyrfti að kosta til. Sveini fannst
það sérstaklega ósanngjarnt þar sem ekki var
gert ráð fyrir að þeir sem hættu við fengju
endurgreitt. Hann vildi auglýsa málið í dag-
blöðum og halda almennan fund þar sem það
væri kynnt og nefnd Jkosin til að sjá um fram-
kvæmdina. Að lokum fannst Sveini ósann-
gjarnt að þeir sem gengju ekki strax í félagið
þyrftu að greiða meira en hinir sem tækju
áskorun Einars samstundis. Einar svaraði
Sveini ritstjóra mánuði seinna og bar hönd
fyrir höfuð sér. Honum fannst Sveinn hafa
brotið á sér með því að prenta bréfið og taldi
hann hafa átt að sjá sóma sinn í því að láta sig
í það minnsta vita. Einar staðhæfði að hann
hefði skrifað bréfið fyrir beiðni nokkurra kunn-
ingja sinna, sem áhuga höfðu á vesturferðum,
og gagnrýndi Svein mjög fyrir að gera sig
tortryggilegan í augum lesenda. Gagnrýni
Sveins var í anda nýrra tíma. Hann taldi lýð-
ræði hina eðlilegu aðferð í samtökum fólks
og gagnrýnin lýtur ekki að ferðalaginu sjálfu
heldur að skipulaginu.
Það sem kemur þó mest á óvart \ svari
Einars er sú heift sem þar má finna. í raun
var bréfið ein allshetjar skammarræða sem
átti lítið skylt við gagnrýni Sveins. Einar benti
á að ástandið í landinu væri síður en svo gott
og ekki væri von á bjartari tímum. Hann
minnti lesendur á fjárkláðann og fyrirætlanir
stjórnvalda um að flytja Isjendinga burt eins
og skynlausar skepnur og setja niður í órækt-
ina á Jótlandsheiðum. Einar taldi ekki nema
eðlilegt að menn hugsuðu sér til hreyfings,
nákvæmlega eins og forfeður okkar gerðu er
Haraldur hárfagri fór um Noreg með ofríki.
Hvað skal gera „þegar þjóð vorri er synjað
um hin helgustu rjettindi og álit og vilji al-
mennings í málum, sem landinu eru í mesta
máta áríðandi, virt að vettugi, og landið fyrir
þetta komið á bartn glötunarinnar?"
Skrif Einars miða í raun að því að rökstyðja
Vesturheimsferðirnar með_ vísun til sjálf-
stæðisins og ævafornri ást íslendinga á frels-
inu. En um leið eru þau vísbending um að
Brasilíuförunum hafi verið legið á hálsi fyrir
að svíkja land og þjóð með brottflutningi sín-
um. Þessar skoðanir voru angi af nýjum hug-
myndum um þjóðfrelsi, sem áttu rætur að
ÞINGEYSKUR bær á síðustu öld: Þverá í Laxárdal.
Ljósm.Páll Jónsson.
IHUGUM flestra eru vesturferðir íslend-
inga tengdar seinni hluta 19. aldar.
En rætur þeirra lágu þó dýpra því að
fyrstu íslendingarnir til að setjast að
vestan hafs fóru skömmu eftir miðja
öldina. Brottflutningur þeirra átti sér
þó sínar skýringar því að flestir þeirra
voru Vestmannaeyingar sem nýlega
höfðu tekið mormónatrú. Þessir upp-
hafsmenn að Ameríkuferðum Islendinga fóru
á ailt öðrum forsendum en þeir sem síðar
fylgdu í kjölfarið. Ástæður þeirra má fyrst
og síðast rekja til trúarlegra atriða, en í Utah
í Bandaríkjunum var nýlenda mormóna og
þangað fóru flestir af fyrstu vesturförunum.
Skömmu síðar gerði almenningur sínar
fyrstu tilraunir til útflutnings. Upphaf þeirra
má rekja til vetrarins sem sameinaði árin
1859 og 1860. Til að átta sig fyllilega á ástæð-
um vesturferðanna er nauðsynlegt að gera sér
grein fyrir íslensku þjóðfélagi um og eftir
miðja 19. öld. Sýn samtíðarmanna á eigið þjóð-
félag var einföld. Stéttirnar voru aðeins þijár:
Embættismenn, klerkar og bændur. Vista-
bandið, sem lögbundið var með Piningsdómi
1490, skyldaði alla til að ráðast í vist og kom
þannig í veg fyrir myndun þéttbýlis við sjávar-
síðuna, um leið og það tryggði bændum ódýrt
vinnuafl. Bóndi er bústólpi, bú er iandstólpi
og allir stefndu að því að verða bændur. Fram-
leiðslugeta landbúnaðarins réð lífsskilyrðum
landsmanna. Ef framleiðslan jókst ekki til
jafns við fólksfjölgun kom óhjákvæmilega að
því að einhverjir yrðu undir; maðurinn með
ljáinn heimsótti jafnvel suma. Þegar íbúafjöldi
landsins nálgaðist 50.000 íbúa varð eitthvað
að láta undan. Á 18. öld var eins og náttúran
vissi þetta betur en mennirnir því í hvert skipti
sem Islendingar nálguðust 50 þúsundamarkið
dundi yfir þá hallæri eða sóttarfaraldur af
einhveiju tagi. Hrikalegustu hamfarir náttúr-
unnar voru eflaust móðuharðindin 1783-
1786, en þau mörkuðu líka endalok harðind-
anna. Eftir þau fjölgaði íslendingum stöðugt
og rétt áður en mormónarnir úr Vestamanna-
eyjum fluttust búferlum vestur yfir Atlantshaf
fæddist íslendingurinn sem fyllti sextugasta
þúsundið.
Á fyrri hluta 19. aldarinnar var veðurfar
gott og ytri skilyrði almennt hagstæð og án
hjálpar náttúrunnar voru þessar hæglátu
fólksfjöldabreytingar ekki mögulegar. Byggð
teygði sig lengra inn á hálendið og jörðum
var deilt niður í smærri einingar. Sennilega
hefur hinn dæmigerði íslenski bóndi ekki
skynjað þessa þróun, en hann hefur örugglega
fundið fyrir auknum jarðnæðisskorti. Fólks-
fjölgunin var farin að segja til sín.
Veturinn 1859-1860 var boðberi nýrra og
erfiðari tíma. Bændur urðu fyrir þungum bús-
ifjum og svo virðist sem þeir hafi ekki einung-
is misst búpeninginn, heldur einnig trúna á
að úr myndi rætast. Nokkrir þingeyskir bænd-
ur hittust á Einarsstöðum í Reykjadal síðla
árs 1859 í því skyni að stofna með sér sam-
tök til að komast af landi brott.
Svo vill til að hugmyndir um Grænlands-
flutning virðast á síðari tímum hafa flækst inn
í atburðarásina. Forsaga málsins er sú að
ÞINGEYINGAR
HYGGJA
• •
A BRASILIUFOR
EFTIR BJÖRGVIN SIGURÐSSON
í ÁRSBYRJUN 1860 lét Einar í Nesi umburðarbréf ganga um sveitirnar þar sem félag
um Brasilíuferðir var formlega stofnað og öllum sem vildu boðin þátttaka. Um 150-200
manns gengu í félagið.
Sigurður Breiðfjörð hafði skrifað afar fagrar
lýsingar af Grænlandi og fýsti því marga að
komast þangað. Ekki er þó víst að fundar-
menn á Einarsstöðum hafi einungis ætlað að
ræða Grænlandsferð. Hitt er ljóst að Einar
Ásmundsson í Nesi kom á fundinn og benti
hann þeim sem fýsti til Grænlands á að lítil
fyrirhyggja væri að fara úr köldu landi í kald-
ara. Hann stakk upp á að Þingeyingar stefndu
til Brasilíu, en Einar mun hafa kunnað hrafl
í portúgölsku og viðað að sér nokkrum upplýs-
ingum um landið. Hugmynd hans varð ofan
á og eftir það varð hann óopinber leiðtogi
hópsins.
I augum 20. aldar manna hljómar staðarv-
al Þingeyinganna nokkuð undarlega. Brasilía
er enn í dag sveipuð hulu dulúðar og fjarlægð-
ar. Þetta á sér þó eðlilegar skýringar. Eins
og fyrr sagði kunni Einar í Nesi hrafl í portúg-
ölsku og einnig nokkuð í þýsku. Á þessum
árum reyndu Brasilíumenn mjög að Iaða inn-
flytjendur frá Evrópu til landsins. Mesta
áherslu lögðu þeir á Þýskaland og frá hafnar-
borgum Þjóðveija fóru gufuskip full af
væntanlegum Brasilíumönnum áleiðis til fyrir-
heitna landsins. Nokkuð hefur verið rætt og
ritað um hlutverk Einars í samtökum Brasilíuf-
ara og hefur hann á stundum verið sakaður
um að hafa reynt að tæla menn til utanfarar.
Líklegra er þó að harðíndi og jarðnæðisskort-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/tlSTIR 22. NÓVEMBER 1997