Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1998, Síða 17

SJÓNRÆN UPPLIFUN
ORÐA OG TÁKNA
YNDLISTARMENNIRNIR
Steinunn Helgadóttir og Kjartan
Olafsson opna sýningar sínar í
Gerðarsafni í Kópavogi í dag,
laugardaginn 10. janúar. í innsetningu sinni
tekur Steinunn fyrir samband orðs og mynd-
ar - tengslin milli sjónrænnar upplifunar
okkar á veruleikanum og tungumálsins.
Kjartan hefur í málverkum sínum á undan-
förnum árum velt fyrir sér sjónminnum og
því hvernig nálgast megi íslenska menningu
og sögu hennar út frá því sjónræna og því
má segja að sjónræn upplifun áhorfandans á
táknum samfélagsins sé
sameiginlegur snertiflötur
á annars gerólíkum sýn-
ingum tveggja listamanna.
Steinunn hefur um
nokkurt skeið verið búsett
1 Svíþjóð þar sem hún
stundaði m.a. framhalds-
nám í myndlist með
áherslu á myndbandslist.
A sýningunni í Gerðarsafni
notast hún í fyrsta sinn við
orð til að kalla fram mynd í huga áhorfand-
ans. Annars vegar sýnir Steinunn verk sem í
orði og lýsingu vísa beint til íslenskrar nátt-
úru eins og hún hefur gjarnan birst í eldri
málverkum, Frá Þingvöllum og Við Sundin.
Verkin kalla samstundis fram í hugann
ákveðna ímynd sem greyjsst hefur í hugann.
Og þó að orðið Brennisóley sé fjarri því að
standa í náttúrulegu samhengi við það fyrir-
bæri sem orðið vísar til þá spretta blómin
samstundis fram undan steyptu hellunum
sem orðið er greypt í. Slíkur er máttur orðs
og hugar.
A sjónvarpsskjá í miðjum salnum líða orð
fyrir orð þrjú Ijóð tileinkuð pietá-myndum
Steinunn
Helgadóttir.
n
. -■* - íijh
i' ^
m '''jffi Æ

1 «

LÁGMYNDIR af ímynd íslenskrar
konu og karls á sýningu Kjartans
Ólafssonar.
ORÐ og litir kveikja mynd.
Verk Steinunnar,
Frá Þingvöllum.
listasögunnar. Á þessum myndum, sem fyrst
komu fram í Þýskalandi undir lok þrettándu
aldar, sést María guðsmóðir syrgja við lík
sonar síns. Þó að lýsingu á þessum viðburði sé
hvergi að finna í Biblíunni þótti viðfangsefnið
svo áhrifamikið að margir listamenn urðu til
að spreyta sig á því á næstu öldum. Steinunn
túlkar ímynd pietá-myndanna á sinn persónu-
lega hátt, með orðum á skjá sem koma og fara
í takt við slátt hjartans og samspili rauðra og
gulra lita í ljósum sem enduróma eldri mynd-
verk. Tilvísanirnar eru mýmargar, bæði í
listasöguna og kristna trú. „Verkið fjallar um
viðkvæmni holdsins og þá miklu sorg sem
dauðinn hefur í för með sér um leið og það lof-
ar væntumþykjuna og ástina sem pietá-mynd-
irnar sýna okkur,“ segir Steinunn. „Lykillinn
að öllum þessum verkum eru orð. Orðin
kveikja myndir sem áhorfandinn getur síðan
mótað að vild.“
íslensk sjónminni
„Ég skil ekki, hvernig er hægt að una sér í
landi, þar sem engin blóm vaxa,“ á franski-
menntamaðurinn Courmont eldri að hafa
sagt eitt sinn við Sigurð Nordal. Kjartan
Olafsson hefur í verkum sínum fengist við að
draga fram táknrænt sjónmál íslensku þjóð-
arinnar. Minni sem eru öllum íslendingum
kunnugleg, tilheyra n.k. samþjóðlegum
menningarsjóði. „Ég er að reyna að setja
það niður fyrir mér í hverju það felst að vera
Islendingur,“ segir Kjartan. Yfirbragð verk-
anna er forneskjulegt, stundum þokukennd
minning aldamótarómantíkur eða er þetta
kannski gömul ímynd sem snjórinn á sjón-
varpsskjánum er að má burt? Hlutlausar
loftmyndir af jöklum eru líkt og aftan úr
grárri forneskju en dagblaðaúrklippur sem
límdar hafa verið á kortin kippa áhorfandan-
um til samtíðarinnar.
Lágmyndir tvær af karli og konu, þær-
fyrstu frá hendi listamannsins, eru ímyndir
Islendingsins og klæðamynstrið er sótt til
kápanna á bókum Laxness. „Fátt er ís-
lenskara en Laxness og skáldsagnapersónur
hans lifa á meðal okkar. Bæði fræðimenn ofan
úr Háskóla og verkamenn á skurðgröfum
geta vitnað í Olaf Kárason eða Bjart í Sumar-
húsum!“ segir Kjartan. „Við lifum og
hrærumst í heimi tákna og í raun fínnst mér
með ólíkindum hvað íslenskir myndlistar-
menn hafa lítið velt þessum sjónræna tákn-
heimi fyrir sér.“
AF DONSKUM
ÁTJÁNDU ALDAR
BÓKMENNTUM
Sögulegar skáldsögur fjalla ævinlega fyrst og fremst um
samtíð höfundarins að mati ARNAR OLAFSSONAR
sem minnir á þetta í umfjöllun um rit helgað Thomasi
Bredsdorff sexfugum og bók eftir Mette Winge um
sögulegar skáldsögur í Danmörku.
NÝLEGA birtist afmælisrit Thom-
as Bredsdorff sextugs. Hann er
prófessor í dönskum bókmenntum
við Kaupmannahafnarháskóla og
hefur skrifað margt, m.a. bókina
Ást og örlög í íslendingasögunum, sem birst
hefur á íslensku. Það er algengt að heiðra
slíka lærdómsmenn á stórafmælum með safn-
riti greina, ýmist eftir þá sjálfa, hafí greinum
þeirra ekki áður verið safnað, eða þá að sam-
starfsmenn, nemendur og aðrir velunnarar
skrifa greinar um sameiginleg áhugamál, og
þannig er þetta rit. Það er fallega mynd-
skreytt ljósmyndum af merkustu byggingum
18. aldar í Danmörku, og einnig er hér grein
um myndlist aldarinnar - að vísu franska, en
hún var nú fyi-irmyndin um alla Evrópu þá.
Oft vilja slík afmælisrit fara á tvist og bast,
eftir fjölbreyttum áhugamálum höfunda. Þá
eru ráðstefnurit oft gagnlegri, þar sem þau
eru meira eða minna bundin við tiltekið svið,
t.d. bókmenntir 19. aldar. Hér var sú vitur-
lega stefna tekin að gera ritið varanlegra en
ella myndi með því at takmarka það við tiltek-
ið svið, nefnilega menningu 18. aldar í Dan-
mörku. Þó fer ritið mjög á dreif, fjallar bæði
um bókmenntir, myndlist og málfræði 18. ald-
ar. Og t,d. greinarnar um bókmenntir eru
hver á sína lund, sumar um mjög þröngt jað-
arefíii, aðrar um ríkjandi höfunda, svo sem
Holberg. Úr þessarí dreifíngu hefði mátt
bæta með því að hafa ítarlegan inngangskafla,
gjarnan eftir sérfrótt afmælisbarnið sjálft. En
því miður vantar slíkt, og bókin verður því
ansi brotasilfurskennd, yfirsýn er ekki að fá
af henni. Enn riðlast þetta við greinar eftir
fræga vini Bredsdorffs, sem ekkert hafa um
efnið að segja, m.a. Klaus Rifbjerg.
Hér eru hins vegar nokkrar merkisgreinar.
Nefna má grein um hugmyndir 18. aldar
manna um tungumál, þær hafa þróast á sama
hátt og hugmyndir um mannseðlið og náttúr-
una almennt. Fyrst á öldinni er allt þetta talið
spillt frá því sem guð skapaði, seinna ráða
hugmyndir um að allt lúti þetta lögmálum og
skipulagi, loks kemur (rómantísk) trú á villtan
sköpunarmátt. Fróðleg grein er hér um
kristnun Grænlands eins og hún birtist í
grænlenskum munnmælum, skráðum á önd-
verðri 19. öld, og er það skemmtilega ólíkt
frásögn kristniboða og yfii'valda. Einnig er
fróðleg grein um upphaf færeysks ritmáls,
eða öllu heldur undirbúning þess í söfnun
danskvæða og annarra fræða undir lok 18.
aldar. Því miður er ekkert hér um íslenskar
bókmenntir á 18. öld, og hefði þó verið ólíkt
meira um þær að segja í sambandi við dansk-
ar á þeim tíma. Forveri Bredsdorffs í emb-
ætti, Billeskov Jansen varð nýlega níræður,
en lætur hvergi deigan síga, er að vísu ný-
hættur að hjóla um borgina, en gaf út bók í
haust (um háðskáldið Gustav Wied sem skrif-
aði skáldsögur fyrir öld), og hann á hér grein
um Holberg, nánar tiltekið um sjálfslýsingu
hans og latneskt spakmælasafn.
Að öðrum ólöstuðum, ber grein Hans Her-
tel af öllu. Hún fjallar um viðtökur Voltaires í
Danmörku, en þær voru mjög breytilegar í
tímans rás. Léttvægt leikrit hans var þýtt um
miðja 18. öld, og tvö rit á áratugnum
1760-70, en það skýrir Hertel einkum með
því að þau mátti sjá sem gagnrýni á rúss-
nesku ríkisstjórnina, sem danska stjórnin átti
þá í brösum við. Kristján konungur 7. átti vin-
samleg bréfaskipti við Voltaire, sem helgaði
honum bók 1765. Eftir að kóngur sturlaðist
tók líflæknir hans, Struense, við stjórnar-
taumunum (og drottningunni), kom á prent-
frelsi, og stjórnaði í upplýsingaranda
Voltaires o.fl. En hann var drepinn eftir hall-
arbyltingu 1773, og sá afar þröngi þjóðfélags-
hópur sem bar uppi leikhús í danska ríkinu á
þessum tíma, yfirstéttarfólk og efnamenn, fór
að óttast um stöðu sína við frönsku bylting-
una. Og þá varð opinber mynd Voltaires eins
konar Satan, sem væri sneyddur mannlegum
tilfinningum, svo ekki sé talað um guðrækni
og góða siði. Lengi hélst sú klisja við.
Hér eru auk þess fróðlegar gi-einar um
aldamótaskáldið Jens Baggesen, sem Sigurð-
ur Breiðfjörð var svo hrifinn af, að hann lét
tvo syni sína heita í höfuðið á honum. Segir
m.a. frá því að Baggesen lagði sig fram um
sundurleysi í ferðasögum og rímbréfum, svo
sem þá var tíska. Charlotte Biehl varð víst
fyrst kvenna atvinnuskáld í danska ríkinu, og
var arftaki Holbergs sem leikskáld, leiknir
voru eftir hana gamanleikir í Konunglega
leikhúsinu uppúr 1760, einnig þýddi hún
Shakespeare og Don Quixote, m.a. Hér eru
merkisgi-einar um hvernig notuð eru í leikrit-
um hennar fínleg blæbrigði kurteisisformúla
til að sýna breytilega afstöðu persóna til hver
annarrar í blekkingaleik. Ennfremur er grein
um rímbréf hennar til velunnara sem veitti
henni fjárhagsaðstoð.
Sögulegar skáldsögur
Hér vil ég nú víkja að annai-ri bók nýbirtri,
þ.e. rit Mette Winge um sögulegar skáldsögur
í Danmörku. Winge hafði skrifað ýmis
fræðslurit, þegar hún fékk í hendur endurút-
gáfu á sjálfsævisögu fyn-nefndrar Charlotte
Biehl, og hreifst af henni svo að hún skrifaði
mjög huglæga umfjöllun í dagblað. Skömmu
síðar hringdi bókaútgefandi í hana og bað
hana að semja sögulega skáldsögu um Biehl.
Winge taldi öll tormerki á því, en lét þó til leið-
ast, sér til mikillar skemmtunar, segir hún í
inngangi þessarar bókar. Þar rekur hún nokk-
uð vinnubrögð sín við þessa skáldsögu sína, og
á þeirri reynslu byggir hún eftirfarandi um-
fjöllun sína um tug frægustu sögulegra skáld-
sagna danskra, frá 1826 (Valdemar Sejr eftir
Ingemann) til 1986 (um skáldkonuna Thom-
asine Gyllembourg). Þetta er mjög auðlesin
bók og skýr. Winge rekur feiknavinsældir
sögulegi-a skáldsagna eftir alþjóðlega siguríbr
sagna Walter Scott í upphafi 19. aldar, menn
fóru hvarvetna að líkja eftir honum, t.d. í
Frakklandi Vicor Hugo (Hringjarinn í Frúar-
kirkju) og Alexandre Dumas (Skytturnar
þrjár). Þessar vinsældh- eru auðskildar, les-
endur geta lifað sig inn í ævintýralegri við-
burði og oft göfugra sálarlíf, en þeir finna fyrir
hversdagslega í umhverfi sínu. En því fylgir
hætta á einföldunum, mikið ber á afþreyingu
innan þessarar bókmenntagreinai-. Winge
heldur því fram að auðveldara sé að semja
sögulegar skáldsögur en samtímasögur, því
það þurfi svo lítið til af lýsingum á fornlegu
góssi, fatnaði, húsgöngum og þ.u.l. til að sann-
færa lesendur, þar sem hins vegar allir séu á
einhvern hátt sérfræðingar í samtíð sinni. En
sögulegar skáldsögur fjalla ævinlega fyrst og
fremst um samtíð höfundar, einungis þannig
geta þær höfðað til lesenda. Hér má fólk ekki
láta það villa sér sýn, að höfundur fyi-ni málg-
ar nokkuð, því eru takmörk sett, og víðast
miklu þrengri takmörk en á íslandi. Og
hversu mjög sem höfundur gerir sér far um að
láta persónur haga sér út frá forsendum löngu
liðins tíma, þá verður hann þó umfram allt að
gera þær skiljanlegar samtímalesendum sín-
um, höfða til hugarheims þeirra.
Heimildir: Digternes parryk ... Festskrift til
Thomas Bi’edsdorff. Kobenhavns universitet
1997.
Mette Winge: Foi-tiden som spejl. Samleren
1997,168 da. kr..
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. JANÚAR 1998 1 7