Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1998, Blaðsíða 4

BRASILÍUFARARNIR- SÍÐARI HLUTI
„ÞAR SÆLGÆTI EILÍFT ER
Á RÚSÍNU-FJÖLLUM
JÓNAS Hallgrímsson og félagar hans
úr Þingeyrarsýslu fundu aldrei það
land í Brasilíu sem þeir gátu heils
hugar mælt með við landa sína. Bú-
skapur og líf án þess að hafa skepn-
ur var víst óbærileg tilhugsun fyrir
fslendinga á þessum tíma. Þó Jónas
væri ekkert að gylla Brasilíu, var
talsverður suðurfararáhugi í Þingeyjarsýslu og
bollaleggingar um að láta til skarar skríða.
Menn voru jafnvel búnir að selja jarðir sínar
og biðu þess albúnir að fara, en það vissu ís-
lendingarnir í Brasilíu ekki. Allur var þessi
undirbúningur lausbeizlaður og sýnir um leið
ótrúlega einangrun landsins. Alveg var undir
hælinn lagt og komið undir náð og miskunn
einstakra skipstjóra hvort kaupfór höguðu svo
ferðum sínum, að hægt væri að ná í Brasilíufar
frá Hamborg það árið.
•í bæklingum sem ætlaðir voru tilvonandi
Brasilíuförum voru mönnum lagðar lífsregl-
umar og nokkur praktísk ráð fylgdu með, svo
sem: ,JUlir sem flytja til Brasilíu, ættu að taka
með sér þau búsáhöld, sem þeir geta komizt
með. Hver sem er laus og liðugur ætti að fá sér
unnustu til samferðar...Þeim sem setjast að
inni í landinu er nauðsynlegt að hafa með sér
þessi smiðatól: Öxi, hamar, töng, nafar, hand-
sagir, stóran og sterkan hníf og hefla. Auk þess
skrúfnagla ogjárn til hefilbekkjar. Að heiman
þarf að hafa með sér járnpotta og pönnur,
vatnskatla, flöskur, staup, spæni, skeiðar,
hnífa, olíulampa, mortél ogjafnvel rokka. “
Tveir Þingeyingar sem staðráðnir voru í að
flytja til Brasilíu pöntuðu margskonar verk-
færi frá Danmörku. Einn lét smíða glugga-
grindur í væntanlegt hús sitt í Brasilíu; einnig
grjótkvamir, til hvers er þó ekki ljóst. En allt
þetta héldu menn að þeir gætu tekið með sér.
Einnig vildi það við brenna að menn sem
keyptu jarðir væntanlegra Brasilíufara gætu
ekki staðið við skuldbindingar sínar og útflytj-
endumir voru þá í veikri aðstöðu, enda notuðu
menn sér það og náðu eignum þeirra fyrir lítið.
Um þessar mundir urðu fleygar Brasilíuvís-
ur, sem sumir eignuðu séra Birni sálmaskáldi í
Laufási. Þar er m.a. þetta:
ÁRIÐ 1873 lagði 34 manna hópur úr Þingeyjarsýslu af stað til Brasilíu, en stjórnin þar hafði þá samþykkt að 42 íslendingar fengju ókeypis far-
gjald. Áðeins einn úr hópnum lifði það að sjá ísland aftur. Myndlýsingar: Bryndís Kristjánsdóttir.
GÍSLI SIGURÐSSON TÓK SAMAN
Árið 1873 ákváðu 34 Þingeyingar að stíga stóra
skrefið og sigla ti 1 Brasilíu á c íftir þeim fimm sem á unc J-
an höfóu farið og sagt var frá í fyrri greininni. F erðin
tók hálft ár og ekki komust allir á leiðarenda, en þessir
landnemar fengu góð búskaparskilyrði og kynntust ekl á
l því harðræði sem beið landnemanna í Kanada.
Til Brasilíu bregða sér
bezt er þegnum snjöllum,
þar sælgæti eilíft er
á Rúsínu-fjöllum.
Og við hunangs elfurnr
allir gleði njóta
á því svæði sælunnar
sem að aldrei þrjóta.
Fölnar aldrei foldar þar
fagur aldin blómi,
grænar hlíðar glóbjartar
gyllir upphafs ljómi.
Snúum vorri fóstru frá,
festum dúk við rengur,
búum ekki, bræður, á
brjóstum hennar lengur.
Gleymum landi, gleymum þjóð,
gleymum æsku sporum
einnig því að íslenzkt blóð
í æðum rennur vorum.
Ein fleygasta Brasilíuvísan var ort í Skaga-
firði:
Um sælu masa margir þar
og mynda fjas að nýju,
en ekki er flas til fagnaðar,
að fara til Brasilíu.
Eftir lát Jónasar Hallgrímssonar tók Jónas F.
Bárðdal upp merki nafna síns. Hafði hann til
þess betri forsendur vegna tungumálakunn-
áttu sinnar og gerðist milligöngumaður Brasil-
íustjómar og Utflutningsfélagsins í Þingeyjar-
sýslu. Það var vanþakklátt verk, meðal annars
þurfti að útvega frítt far. Skrifuðu menn sig á
lista hjá Jakobi Hálfdanarsyni á Grímsstöðum
og var honum komið til brasilíska ræðismanns-
ins í Kaupmannahöfn.
Boðleiðir sendibréfanna vom bæði langar og
flóknar, og merkilegt er það, að örðugasti
hjallinn í sambandi við fólksflutninga var að út-
vega far með skipi frá íslandi til Danmerkur.
Mun auðveldara var að komast þaðan til Bras-
ilíu. I bók sinni segir Þorsteinn Þ. Þorsteinsson
svo:
„En yfír allt viljaleysi konsúls þessa gnæfír
skilningsleysi Islendinga á þessum tímum og
tómlætið og seinlætið, sem alt af notar sitt eig-
ið máltæki um sjálft sig: að grípa i rassinn á
tímanum. Ogsvo þetta dæmalausa írafár þegar
í ótíma er komið. Og alt er öðrum að kenna. “
Jónas F. Bárðdal hvatti landa sína fremur til
þess að flytja til Brasilíu. Hann segir m.a. svo í
bréfí til móður sinnar: „En jafnframt þakka ég
guði fyrir að hafa leitt mig hingað og ekki
sakna ég Islands í neinu. Eg vildi nú bará að
Islendingar væru hér á einum, hentugum stað í
Brasilíu..." Dapurlegt er að sjá af bréfum sem
fóm milli þeirra mæðgina, að jafnvel tvítugir
menn í Þingeyjarsýslum voru orðnir veikir af
gigt og brjóstveiki og era sagðir þola illa kulda
og vosbúð.
34 manna hópur síglir til Brasilíu
Þar kom árið 1871 að leyfí fékkst til þess frá
Brasilíustjórn að 42 manna hópur yrði fluttur
frítt frá Islandi. I þeim hópi var einn hinna
ungu en heilsuveilu Þingeyinga, Sigurbjörn
Friðriksson, hálfbróðir Jónasar F. Bárðdal.
Menn skrifuðu sig á Brasilíulista og voru
komnir 113 á einn þeirra, en stórt strik setti í
þann reikning, að á sama tíma hófust vestur-
ferðir til Norður-Ameríku og fóru á þriðja
hundrað manns þangað 1873. Fóru margir
þangað sem höfðu ætlað til Brasilíu, ekki sízt
vegna þess að sigling fyrir Brasilíufara brást
og enginn vissi hverju var um að kenna. Þegar
loksins fékkst skip voru menn annaðhvort
orðnir afhuga eða farnir til Yesturheims.
Orðrómur um drepsótt í Brasilíu varð einnig til
þess að fækkaði í röðum Brasilíufara.
Til vora samt þeir sem ekkert létu aftra sér
og loksins hafðist það: Árið 1873 sigldi 34
manna hópur Brasilíufara áleiðis frá Kaup-
mannahöfn til Brasilíu. Fyrstur hafði farið
Árni Sigfússon frá Ljótsstöðum í Vopnafírði
með konu og tvö börn. Einnig Jón Þorvalds-
son, „gáfu-og hreystimaður - ungur, laus og
liðugur" frá Framnesi í Skagafn'ði. Sumir sem
lögðu af stað til Brasilíu tóku þá ákvörðun í
Kaupmannahöfn að flytja fremur til Kanada.
Einn þeirra sem stefndi ótrauður til Brasilíu
var Guðmundur Guðmundsson frá Halldórs-
stöðum og með honum fóru fjögur börn hans.
Þau höfðu þá sérstöðu að geta farið til Krist-
jáns, elzta sonarins, sem hafði farið á undan
eins og fram kom i fyrri greininni og var held-
ur betur búinn að koma undir sig fæti; orðinn
yfirbyggingarmeistari í Rió de Janeiro. Hall-
dóra kona Guðmundar fékkst hinsvegar ekki
til þess að yfirgefa ættjörðina, enda orðin sex-
tug og léleg til heilsu. Varð hún eftir hjá ætt-
ingjum, „aflvana og févana". Börn hennar og
Guðmundar, sem fluttu til Brasilíu voru auk
Kristjáns, Magnús 26 ára, Marfa 22 ára, Ingi-
björg 21 árs og Jensína Ágústa 18 ára. Má
ímynda sér að þessi viðskilnaður hafi verið öll-
um þungbær.
Brasilíufararnir komust í þrennu lagi frá ís-
landi til Kaupmannahafnar og varð góðra vina
fundur þegar allir komu saman. Staðið var við
það loforð að grejða fargjaldið alla leið frá ís-
landi og þurftu íslendingarnir ekki að kosta
annað en fæðið á leiðinni til Hamborgar. Þar
var íslenzki hópurinn fluttur um borð í Brasil-
íufarið Elwood Cooper, þrímastrað barkskip,
ásamt dönskum, sænskum og aðallega þó
þýzkum útflytjendum.
Veikindi og dauðsföli
Áður en hægt var að láta úr höfn kom upp
pest á skipinu. Veiktust allir Islendingarnir og
létust tveir þeirra, þar á meðal hreystimennið
unga úr Skagafírðinum, Jón Þorvaldsson. Með-
an veikin geisaði var beðið byrjar svo vikum
skipti og þótti mörgum vistin „ömurleg og
gleðisnauð", en farið var með þá á sjúkrahæli í
Hamborg sem veikastir voru. Á skipinu var
enginn læknir. Hvaða veiki þetta var er ekki
vitað, en líklega mátti rekja hana til þess, að
skolpið úr ánni þar sem skipið lá við festar var
tekið sem neyzluvatn handa farþegum á skip-
inu.
Eftir að loksins var hægt að láta úr höfn bar
fátt til tíðinda á leiðinni, nema hvað Islending-
unum líkaði stórilla við þýzku samferðamenn-
ina, sem gerðu þeim allt til bölvunar. Land-
nemarnir stigu af skipsíjöl í hafnarbænum
Parnáquay í Paraná-fylki. Á áfangastaðinn í
Curityba uppi á hálendinu var farið í fjórhjól-
uðum hestvögnum og drógu 8 hestar hvern
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. JANÚAR 1998