Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1998, Blaðsíða 10

MEÐVITUÐ VERK-
KUNNÁTTA OG LAUN-
HELGAR LISTARINNAR
EFTIR EYVIND ERLENDSSON
„Það gengur mikið á í leikhúsum heimsins, bæði
heima hjá mér og annars staðar en það er fyrirferð,
áhrifameðaj og ólæti, mestmegnis. Það er ekki sama
og gróska. Varla nein haldbær nýjung sem boði nýja
tíma - nýja viturlega hugsun. Ekki enn." Svo mælir
ALEXEI BORODIN, leikstjóri leikritsins FEÐUR OG
SYNIR eftir Túrgenév sem Leikfélag Reykjavíkur
sýnir nú í Borgarleikhúsinu."
SAMBAND - umfram allt: Sam-
vera umhverfls rétt ófædda hug-
mynd. Leikhús sker sig úr öðr-
um listgreinum með þessu:
Samveru manna, listamanna og
áhorfenda við listsköpunina
sjálfa. Kvikmyndir, sjónvarp,
málverk, bækur; þetta eru allt
greinar sem skila fullunnu verki handa gest-
inum, - áhorfandanum til að skoða. Lifandi
leikari frammi fyrir okkur segja menn, - það
er sérstakt, það er það merkilega við leikhús-
ið. En það út af fyrir sig er ekkert merkilegt
ef þessi sami lifandi leikari sver sig í ættina
við „dauða“ leikarann, þann á kvikmynda-
tjaldinu, sem er alls ekki leikari í raun heldur
mynd af leikara; ef hann á sama hátt er á
sviðinu til þess eins að sýna fyrirfram gerða
persónu, fara með fyrirfram mótaða óhaggan-
lega rullu, sýna fullfrágengna mynd. List leik-
arans og þar með leikhússins alls er þá fyrst
einstök og sérstæð ef tekst að ná sambandi
við áhorfandann um sköpunarferlið sjálft, ef
áhorfandinn verður þátttakandi í lifandi hugs-
un og tilfinningu um leið og hún myndast.
Nei, ég get ekki sagt að ég hafí uppgötvað
neitt alveg nýtt og mér áður óþekkt hér,
nema þá landið sjálft eins og það er sérkenni-
lega skapað; landið sjálft, sjórinn, loftið, veðr-
in, birtan. Ekki í vinnunni við „Feður og syni“
Turgenjevs sérstaklega. Sú vinna hefur frem-
ur orðið tii að staðfesta þær hugmyndir sem
ég áður hafði. Hún hefur sýnt mér að það sem
gildi hafði áður, í mínu eigin leikhúsi, í mínu
eigin landi, það hefur gildi hér. Það sem var
ómark og einskis virði þar er einnig ómark og
einskis virði hér. Eg finn ekki fyrir neinum
múr milli tveggja menningarheima. Meira að
segja gleymi ég oft, á æfingum að leikararnir
tala framandi tungumál. Hljómurinn er svip-
*aður og í mínu eigin máli og ég skil allt sem
þeir segja þótt orðin séu önnur. Að minnsta
kosti skil ég undireins ef eitthvað er ósatt eða
falskt í munni þeirra.
Hér sem annars staðar gildir það að vilja,
að langa, að þurfa. Þráin (það má líka segja
„viljinn") flytur til fjöll. Ef fólk kemur saman
með einlægum vilja til að skilja hvað annað,
uppgötva hvað hjá öðru, mynda hugsun eða
tilfínningu saman þá tekst það. Menn gleyma
tungumálamismun og þjóðerni. Föðurland
listarinnar er eitt, tungumál hennar er eitt.
Skiljum það samt ekki sem svo að þetta
tvennt; þjóðemi og tungumál, sé ekki mikil-
vægt. þvert á móti: Tunga og þjóðemi, eigin
heimavöllur, er undirstaða alls, sjálf gróður-
moldin sem allt annað vex í. Skilningurinn á
öðrum tungum og þjóðemi þar með talinn.
A vissan hátt er betra að vinna á tveim ólík-
um, tungum - gegnum túlk. Sjaldnast skilja
menn hvor annan nógu vel hvort sem er þótt
báðir tali sitt reiprennandi kunnaða móður-
mál. Menn komast ekki nógu vel að orði og
em of bráðir að ætla hver öðmm meiningar
án þess að hlusta nógu grannt. Þess vegna er
sá umþóttunartími hollur og kærkominn sem
gefst á meðan túlkurinn er að þýða. Erfiði
túlksins að snúa hugsun eins manns á annað
tungumál, gerir líka augljóst, hvað það getur
staðið glöggt að hugmyndir komist réttar
milli manna. Það gerir alla betur vakandi. Ég
verð að hafa enn snarpari athygli þegar ég
vinn með aðstoð túlks. Auk þess fara menn
sjálfkrafa að spara allt afvegaleiðandi
óþarfamas þegar þeir tala gegnum túlk. Það
hreinsar og skýrir og - þótt undarlegt kunni
að virðast - flýtir fyrir þegar upp er staðið.
Þessi vinna snýst um samband. Samband
milli manna. I þessu sambandi manna fæðist
allt. Það er sameiginlegt skapandi starf þar
sem hver frjóvgar annars vilja, hugsun og til-
finningar. Af því sprettur nýgróður. Æfingar
ganga út á að mynda þennan frjósama jarð-
veg. Ég er ekki í því að ákveða fyrir leikarana
hvað þeir eigi að gera þegar þeir standa að
endingu frammi fyrir áhorfendum, hvemig
þeir eigi að tala, hvemig að ganga eða snúa
sér. Jú, auðvitað geri ég það einnig en það er
lítilsvert. Leikstjóm fjallar ekki um það. Ég
ætlast ekki einu sinni til að leikaramir sjálfir
ákveði fyrirfram hvað gerist þegar til sýning-
arinnar kemur, vegna þess að þeir hafa ekki
vald á því nema að takmörkuðu leyti fremur
en ég. A sýningu gerist það sem gerast vill.
Það gerist í sambandinu milli manna. Sameig-
inleg sköpun leikara og áhorfenda þar sem
hvor um sig hlustar grannt eftir öðrum.
Neisti sem kviknar milli tveggja, nei - margra
skauta. þetta er erfitt að útskýra og Má síst
skiljast þeim framstæða skilningi að leikarinn
eigi að láta áhorí'endasalinn stjóma sér, fara
að smjaðra fyrir áhorfendum eða troða sér
upp í fangið á þeim. Nei, það eram við (sem
erum á sviðinu) sem ætíð höldum framkvæð-
inu en við troðum engu upp á áhorfandann.
Salurinn hefur sinn eigin vilja. því verða
menn að átta sig á. Hann fer sínu fram. Hér
er spurt um gagnkvæma virðingu; að fólk
hlusti ofaní hvert annars langanir, að sálir
snertist ef ég má orða það svo. Að vera
skemmtikraftur er annað. Ég er ekki að tala
um það. Ég er að tala um list, alvarlega skap-
andi og leitandi viðleitni en ekki brellur, snið-
ugheit, uppátæki og útúrsnúninga til þess
gerða að vekja aðdáun á „framlegheitum“
leikstjórans eða leikarans. Ég er að tala um
list sem spyr ekki hvemig við gerum heldur
hvað. Hvers leitum við? Hvað erum við að fást
við?
Sumir listamenn kunna aðeins tvenns kon-
ar afstöðu til áhorfenda sinna; undirlægjuhátt
eða frekju. Geta allt eins verið með hvort
tveggja í gangi í einu. En þar á milli er stórt,
autt svæði. þar eram við. Það er ekki hægt að
útskýra þetta í orðum, allra síst á prenti. Það
lærist einungis í beinu sambandi, frá meistara'
til lærlings - milliliðalaust. Þess vegna höfum
við skóla. Og þó: Með góðum vilja getur vand-
virkur lesandi náð, að minnsta kosti réttum
gran um það hvað ég á við. Góður vilji skiptir
mestu. Náist ekki gagnkvæmt traust næst
ekkert. Þá fóram við erindisleysu hvert til
annars.
Við verðum að varast tilætlunarsemi.
Hvorki listunnandinn né listamaðurinn mega
ætlast til þess fyrirfram að hinn sé einhvern-
veginn svona eða hinsegin. Hvorki mátt þú
áætla fyrirfram að ég sé af skóla Staníslavskís
og því hljóti ég að tala svona eða hinsegin né
heldur má ég álykta fyrirfram að þú sért af
hinni víðkunnu sagnaþjóð Snorra Sturlusonar
og þess vegna skuli ég tala við þig eins og ég
(kannski fyrir misskilning) held að eigi að tala
við hann. Þú mátt ekki heimta að ég sé að
fjalla um eitthvað það sem þú vilt fyrirfram að
ég fjalli um og ég má ekki þrengja upp á þig
einhverju sem ég ætla fyrirfram að hafa fyrir
satt. Við getum einungis plægt moldina fyrir-
fram, gert okkur tilbúna til að hittast. Hvað
svo gerist okkar í milli, þegar við hittumst;
því verður auðna að ráða.
Nú, auðvitað skiptir það líka máli sem aðrir
hafa þegar gert á undan okkur. Menningin
gengur að einhverju leyti fyrir sjálfri sér, arf-
ur fortíðarinnar heldur áfram að ávaxta sig af
sjálfu sér (eða rýrna), burtséð frá okkar vilja.
Turgenéy er þarna líka. Hann er einn af leik-
flokknum, við skulum ekki gleyma því. Með
honum í för eru allir hinir stóra rússnesku
höfundar sem hann umgekkst og lærði af,
gleymum ekki því. Með mér í för era mínir
kennarar og aðrir sem ég hef fylgst með,
fengið ást á og lært af: Zavadskí, María
Knebel, Efros, Éfrémov, Berthold Brecht. ..
Gleymum þeim ekki. þetta fólk lifir í mér og
er á þann hátt einnig viðstatt æfingar - og í
sýningunni - ef vel tekst til.
Hvað er nýtt?
Fann ég eitthvað upp í þessari uppsetn-
ingu? Býr sérstök krafa í okkar tíma um eitt-
hvað sem ekki hefur áður verið til? Eða sem
hefur verið til en ekki náð athygli? Já og nei.
Það er svo sem engin aðgreind nútímamenn-
ing til. Hún er blönduð fortíð (Staníslavskí er
enn á sveimi í kringum okkur t.d.), kannski
mest megnis fortíðararfur - blandaður fram-
tíðardraumum. Ég veit ekki hvort eitthvað
verður í okkar sýningu sem sérstaklega kem-
ur til með að svara einhverjum ákveðnum
kröfum okkar tíma. Það verður að ráðast. Ég
vil ekki ákveða fyrirfram hvað það ætti að
vera. Menn búa ekki til nýjungar. Ekki raun-
verulegar. Þær spretta upp sjálfar. Oftast án
tilætlunar og öllum að óvöram. Menn geta bú-
ið til tískufyrirbrigði og tilgerð. Menn geta
stælt eitthvað það sem þeir halda að sé „in“
og auglýst sem nýjung. Það er möguleiki að
græða á því í nýjungagjörnum heimi. Það er
allt annar handleggur.
Er kominn nýr tími?
Nýtt leikhús?
Ég hef ekki séð það enn. Það gengur mikið
á í leikhúsum heimsins, bæði heima hjá mér
og annars staðar en það er fyrirferð, áhrifa-
meðul og ólæti, mestmegnis. Það er ekki
sama og gróska. Varla nein haldbær nýjung
sem boði nýjan tíma - nýja viturlega hugsun.
Ekki enn. Tökum dæmi:
Við þekkjum hina svonefndu Nýju Rússa.
Það era svona spútnikar, ungt, frjálst og fal-
legt fólk sem telur sig hafa brotið af sér viðjar
gamals tíma (kommúnismans þar á meðal),
ekur í dýram bílum, býr í sérstöku nýríkra-
hverfi í Moskvu, reykir ákveðnar sígarettur,
klæðir sig ákveðnum fötum og talar látlaust í
farsíma. Sækir ákveðið leikhús með svimandi
háu miðaverði, ekki leikritsins vegna heldur
staðarins vegna og þess úrvalsfólks sem þar á
að vera. Mér skilst að fyrirbærið sé ekki alveg
óþekkt hér heldur. I þessu leikhúsi era þeir
að sýna Túskildingsópera Brechts. Öllum er
þar skítsama um Brecht en eftir að hafa séð
þessa sýningu þykjast þeir vera með hann al-
veg á hreinu. Sýningin er hlaðin nýjungum
sem eru engar nýjungar heldur eitthvað sem
þetta fólk ímyndar sér að tíðkist nú þegar í
flottum plássum í útlöndum og þá einkum í
Ameríku: það er reykur, það er ljósagangur,
það er ærandi hátalarakerfi, það era fyrir-
ferðarmikil sexí dansatriði og æpandi raddir.
Og að sjálfsögðu „verfremdung“. Áhorfendur
taka þátt með því að æpa líka, gera bylgjur
eins og á fótboltaleik, kalla fram í, hrópa
bravó og farsímamir hringja hver í kapp við
annan úti um allan sal. Miðinn kostar 150 doll-
ara. Er þetta nýjung? Nýr tími? Stefnir and-
legt líf Rússlands í þessa átt? Varla. Þá er
áramótagleði með tilheyrandi flugeldum og
fylliríi líka nýjung. Þá er hvirfilbylur nýjung.
Og flóðin í Þýskalandi.
Nei, náttúruhamfarir era ekki nýjung,
hvorki fellibyljir, flóð eða eldgos á Sikiley.
Það getur aftur á móti verið nýjunga að
vænta þegar farið er að taka til eftir náttúru-
hamfarir. Nýjung, að minnsta kosti menning-
arleg nýjung, verður að fela í sér meðvitaða
sjálfstjórn; skynsamlegt vit. Annars er það
óskapnaður. I besta falli fúsk. Það heitir
klámsmíð á íslensku, er það ekki? Raunvera-
leg listsköpun er byggð á meðvitaðri kunn-
áttu. Ég get vel fyrirgefið mislukkaðar leik-
sýningar. Ég get fyrirgefið þótt listamaður
nái ekki tilætluðum árangri, þótt verk hans
hitti ekki í mark, fái ekki undirtektir, þótt
honum misheppnist að ná hinu þráða sam-
bandi eða sé að reyna að koma einhverju á
framfæri sem ekki er hægt að koma á fram-
færi, á ekki erindi og er jafnvel rangt hugsað í
grunninn. En ég get ekki fyrirgefið kunnáttu-
leysi. Leikhús þykist oft geta komist af án
raunveralegrar kunnáttu í faginu. Það þykist
geta komist af á tilfinningahitanum, á mann-
kærleikanum, á lífskraftinum, fjörinu, fyndn-
inni og stundum á einum saman „sexappíl“.
Píanóleikari kemst ekki upp með það. Hann
verður að gera svo vel að kunna skalann.
Hann verður að halda höndunum í stöðugri
þjálfun. Hann verður að vera almennilega læs
á nótumar. Ballerína sem ekki sækir sínar
þriggja til fimm tíma þjálfunaræfingar upp á
hvern dag missir réttinn til að stíga á svið.
Rithöfundur verður að kunna stafrófið og
réttritunarreglurnar til að geta skrifað.
Stærðfræðingur verður að kunna margföld-
unartöfluna. En það verður enginn stórskáld
á stafrófinu einu. Ekki heldur Einstein út á
margfóldunartöfluna. Þetta er bara grann-
kunnátta. En hún verður að vera fyrir hendi.
Samt dugir kunnáttan ein skammt til að
skapa list því listin er full af ólíkindalátum,
launhelgum og leyndardómum. Við getum
einungis notað vitsmuni okkar og kunnaðar
aðferðir til þess að lokka þessa leyndardóma
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. JANÚAR 1998