Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1998, Blaðsíða 5

eins konar au pair þeirra tíma.
Páll Beyer kom fyrst til Islands með Krist-
jáni Muller amtmanni árið 1688 og var í þjón-
ustu hans í nokkur ár en gerðist síðan undir-
kaupmaður í Grundarfirði og Stykkishólmi.
Með atbeina Miillers komst Beyer til fógeta-
valds, íyrst í umboði „landsforpaktaranna"
1702- 1706 en síðan sem landfógeti frá 1707 til
dauðadags árið 1717. Auk þess varð hann um-
boðsmaður amtmanns hér á landi, á vetrum
1703- 1706 og árið um kring frá 1707 og var þá
orðinn valdamestur hérlendra manna. „Hon-
um er svo lýst, að hann hafi verið mannúðleg-
ur þeim, er minni máttar voru, þegar hann
var algáður, en drykkfelldur í meira lagi, enda
talinn heldur vitgrannur; dró þetta og til mik-
illar óreiðu í fjárgæzlu hans,“ segir Páll Egg-
ert. í Hestsannál fær Beyer þá einkunn að
hann væri „af mörgum tregaður þeim, er
hann átti yfir að segja . . . maður óágjarn,
meðaumkunarsamur og álögulaus." Sannast
svo enn að sínum augum lítur hver silfrið.
Tómlæti mörlandans og langþjálfaður þver-
girðingur við útlendinga lætur ekki að sér
hæða. Varla getur þann innborinn pokaprest í
afdölum að íslenskir sagnaritarar telji sér
ekki skylt að skrá hverja tutlu um allt hans
hyski en þótt leitað sé dyrum og dyngjum í
skræðum þeirra finnst naumast snifsi um per-
sónuhagi útlendra valdsmanna sem dvalist
hafa hér og stjórnað landinu, jafnvel í áratugi.
I Hirðstjóraannál séra Jóns Halldórssonar
í Hítardal er Páll Beyer sagður Pétursson og
talinn norskur að ætt. Þetta er allt og sumt
sem vitað er um uppruna fógetans. Ef til vill
var hann sömu ættar og Absalon Beyer,
þekktasti rithöfundur Norðmanna á 16. öld.
Beyer-ætt er reyndar mjög kunn í Danmörku
og kann að hafa borist þangað frá Noregi.
Ættin er venjulega rakin til Valentin Herman-
sen Beyer sem fæddist 1659 og var héraðsfó-
geti í Hassing-Refs á Jótlandi. Sonur þessa
Valentins var Peder Grove Beyer, f. 1707, pró-
fastur og rithöfundur í Tybjerg. Valentin og
Páll Beyer voru sömu kynslóðar og föðumafn
Páls var hið sama og sonamafn Valentins.
Líkast til em þetta einskærar tilviljanir en
vera þessa Beyer-fólks á Jótlandi minnir þó á
að Metta María var borgmeistaradóttir þaðan.
Þótt Páll Beyer hafi komið til íslands 1688
og verið hér talsvert næstu árin eftir það er
svo að sjá að hann hafi ekki flutt heimili sitt
hingað til lands fyrr en 1702-1703. Sem fyrr
segir varð hann umboðsmaður „landsforpakt-
aranna“ árið 1702 og settist þá að á kóngs-
garðinum á Bessastöðum. Staðurinn var þá
bærilega húsaður því að árið 1688 „var þar
smíðaður loptsalur hár og mikill upp af suður-
stofunni gömlu, og hafði amtmaður þau hús
en fógeti (sem þá var Kristófer Heidemann)
hin eystri hús, er hann hafði smíða látið.“
Lengst af veru sinni á Bessastöðum fór Beyer
einn með fógeta- og amtmannsvald og hafði
því einn yfirráð allra þessara miklu húsa-
kynna.
Þegar manntalið var tekið í Bessastaða-
hreppi, í mars eða apríl 1703, var Beyer á
Bessastöðum án fjölskyldu sinnar og þar voru
þá aðeins tveir menn á hans vegum, Christian
Nielsson, sennilega danskur, og Þorleifur
Bjamason, 24 ára þénustupiltur. Um hálfu ári
síðar voru kommissaramir, Arni Magnússon
og Páll Vídalín, að jarðabókarverki sínu á
þessum slóðum og þá er fjölskylda Beyers
komin að Bessastöðum, alls 6 manns að
„Monsr. Beyer“ sjálfum meðtöldum, en þar
að auki em þá á kóngsgarðinum 13 aðrir,
ráðsmaður, sjö vinnumenn, þrjár vinnukonur
og tveir drengir.
Klemens Jónsson telur að Beyer hafi siglt á
árunum 1702-1706 og ályktar að Metta hafi
þá komið út með honum. Þetta er þó rangt til
getið því að vissa er fyrir því að einmitt á
þessum árum hafði Beyer vetursetu á Bessa-
stöðum. Aftur á móti sigldi hann haustið 1706
en kona hans var á Bessastöðum þá um vetur-
inn. Konu Beyers og fjölskyldu bregður ann-
ars aðeins örsjaldan fyrir í íslenskum heimild-
um. I Setbergsannál segir frá því að Beyer-
hjónin misstu son í bólunni miklu 1707, Pál
Beyer yngri. I annál sínum eða aldarfarslýs-
ingu getur Páll Vídalín lögmaður tvívegis um
konu Beyers, báðum sinnum við „friðar-
gæslu“. I íyrra sinnið varð þeim nöfnum
Beyer og Vídalín sundurorða í veislu Beyers á
Bessastöðum sumarið 1705 og stóð Vídalín þá
upp frá borðum og fór burt í fússi, þrátt fyrir
fortölur Beyers og konu hans. Síðara sinnið
var á alþingi sumarið 1708 er sló í harða
brýnu á milli Beyers og Odds Sigurðssonar
varalögmanns og umboðsmanns stiftamt-
manns. Þetta var á fyrsta degi þingsins og
Beyer bauð til veislu í tjaldi sínu en þeir Odd-
ur urðu ölir mjög og óðir út af oflæti Odds og
öðrum hégóma, ætluðu að bera vopn hvor á
annan og hefðu gert það nema af því að Páll
Vídalín og kona Beyers gengu á milli. Síðast
getur um þessa friðgjörnu konu þegar þau
Beyer-hjón fluttust af landi brott ásamt böm-
um sínum. Landsreikningar Beyers vom þá
komnir í ólag og hafði hann ekki staðið
rentukammerinu skil á þeim um nokkurra ára
skeið, hafði Norðurlandaófriðinn mikla
(1700-1721) sem afsökun fyrir því að sigla
ekki með þá. Loks fór þó svo að Beyer var
ekki lengur vært í fásinninu hér ytra. Hann
var kallaður utan haustið 1717 og settur frá
embætti um stundarsakir en átti ekki aftur-
kvæmt. „Páll Beyer sigldi með varnarskipinu
til Noregs, en kona hans og börn þeirra með
Hafnarfjarðarskipi til Lukkestaðar. Og er
hann var kominn til Stafemis í Noregi tók
hann sótt mikla, lá í henni í viku og deyði
þar.“
Gluckstadt við Elbuósa var höfuðstaður
danska hlutans í Holstein, reistur af Kristjáni
fjórða til höfuðs Hamborg og lengi helsta fisk-
útflutningshöfn íslandskaupmanna, ekki síst
Hafnarfjarðarkaupmanns. Líkast til hafa fó-
getahjónin á Bessastöðum því átt þar vinum
að fagna og jafnvel einhverjar eignir. Ófriður
Dana við Svía gerði það auk þess að verkum
að bein sigling til Kaupmannahafnar var
áhættusöm.
Þama, á hafnarbakkanum í Gluckstadt,
grillir síðast í fógetafrúna, húsmóður Mettu
Maríu á Bessastöðum. Við skulum segja að
velklæddur herramaður styðji hana upp í
vagninn sem bíður hennar ...
Allt bendir til þess að frú Beyer hafi flust
hingað upp með börn sín sumarið 1703 og haft
Mettu með í fór. Þræðir sem nú em ósýnilegir
drógu til þess að Hans Olfsen „Ridefoged"
hitti þessa ónafngreindu konu að máli, að lík-
indum í Kaupmannahöfti einhvem tíma ná-
lægt aldamótunum 1700, og bað hana fyrir
stjúpdóttur sína. Þegar það kom síðan á dag-
inn að Beyer-fjölskyldan skyldi flytjast alla
leið til íslands með hafísum sínum og spúandi
eldfjöllum var samband Mettu við fjölskyld-
una slíkt að hún afréð að slást í þessa tvísýnu
fór. Auk þess hafði ungfrúin áreiðanlega ólgu í
æðum sem rak á eftir henni í þessa ævintýra-
ferð norður í höf.
Eins og áður er nefnt getur um þrjár vinnu-
konur á Bessastöðum haustið 1703 en ósenni-
legt er að Metta sé ein þeirra. Líklegra virðist
að hún sé þá talin ein af fjölskyldumeðlimun-
um sex. Svo mikið er víst að Beyer taldi sig
henni skuldbundinn og lagði sig allan fram um
að gera hlut hennar hérlendis sem bestan, eins
og enn verður sagt. Við getum hugsað okkur
að Metta hafi verið skyld öðm hvom Beyer-
hjónanna en það er þó auðvitað bara ágiskun.
Yndi og angur við ysta haf
Sumarkvöldin á Álftanesinu eru stundum
kyrr og björt og piltamir á kóngsgarðinum
voru mittisgrannir og sumir upplitsdjarfir,
einkanlega þó einn... Metta María var ung og
ör, þau felldu hugi saman og hún varð vanfær,
áreiðanlega í stórri óþökk fógetahjónanna.
Um barnsfóður Mettu er nú ekkert vitað
annað en einmitt það að hann var vinnumaður
Beyers og svo það að hann lést í stóm bólu
1707. Að líkindum hefur hann þó einmitt verið
áðumefndur Þorleifur Bjamason, sem Set-
bergsannáll greinir frá að hafi látist á Bessa-
stöðum í bólunni. Bamið hlýtur Metta að hafa
misst um svipað leyti. Missir hennar var sár
en um hann tjóaði þó ekki að fást. Bólan gekk
bæ af bæ og sveit úr sveit og felldi þriðjung
landsfólksins. Marga af hinum sem lifðu sló
hún kaunum sem aldrei hurfu.
Maður átti barn við mágkonu sinni og var
höggvinn á alþingi en henni drekkt heima í
héraði skömmu síðar. Annar maður felldi hug
til giftrar grannkonu sinnar og fyrirkom
manni hennar. Þau vom bæði líflátin og
dysjuð í Kópavogi og höfuð hans síðan sett á
stjaka hjá dysjum þeirra. Brostin augun og
blóðdrefjarnar á stjakanum voru vegfarendum
þörf áminning um að kroppsins kenndir vom
djöfulsins verkfæri.
Beyer-hjónin bára ábyrgð á velferð Mettu
og nú reið á að bæta ráð hennar sem skjótast.
Jón Eyjólfsson sýslumaður og varalögmaður í
Nesi við Seltjöm var í vinfengi við fógetahjón-
in. Veturinn 1707-1708 hafði hann í þjónustu
sinni nýútskrifaðan stúdent frá Skálholts-
skóla, Runólf Hinriksson að nafni. Runólfur
var fæddur um 1685, bóndasonur austan úr
Lóni. Þessi alþýðupiltur gat að sjálfsögðu ekki
gert sér neinar vonir um að fá strax gott brauð
nálægt heimahögum sínum nema eitthvað sér-
stakt bæri til. Beyer fór með veitingavald amt-
manns og vantaði sæmilegt mannsefni handa
Mettu, lærðan mann og auðvitað ekki sléttan
vinnumann. Hér bar því vel í veiði fyrir báða
og svo fór, eflaust að ráði Jóns í Nesi, að með
þessum herramönnum tókust samningar á þá
lund að Runólfur trúlofaðist Mettu og fékk í
staðinn veitingu fyrir Sandfelli í Öræfum.
Ungfrúin var vísast ekki spurð álits á þessari
ráðstöfun. Hún hafði smánað sitt stand og
mátti vera fógetahjónunum þakklát fyrir að
þau vildu sjá sæmilega fyrir ráði hennar.
Runólfur tók við Sandfelli 4. júní 1708 og
stóð Beyer því við sinn hluta samningsins. Það
gerði Runólfur hins vegar ekki. Stóra bóla
breytti öllum forsendum, nú vantaði presta í
brauðin en ekki brauð handa prestunum. Run-
ólfur hafði komist í kynni við stúlku af Vatns-
leysuströnd, Guðríði Eyjólfsdóttur frá
Brannastöðum, og henni trúlofaðist hann nú í
stað þess að ekta Mettu, sem hann hefur vafa-
laust ekkert þekkt og var auk þess spjölluð,
„var bleven besovet i Landfogedens Tieniste
af en hans Arbeidskarl", eins og segir í kon-
ungsbréfi um málið fjómm árum síðar.
Beyer brást ókvæða við brigðum séra Run-
ólfs, svo sem Hannes Þorsteinsson rekur ítar-
lega en afar óskipulega í þætti sínum um Run-
ólf í Æfum lærðra manna. í bréfi til Ólafs Pét-
urssonar prófasts í Görðum, dags. 14. ágúst
1708, lagði Beyer blátt bann við trúlofun Run-
ólfs og Guðríðar, en þau komust í kringum það
með aðstoð sóknarprests Guðríðar á Kálfa-
tjöm og starfsbróður hans á Utskálum. Þessu
næst reyndi Beyer að hindra giftingu þeirra
og tókst raunar að koma í veg fyrir hana í
Gullbringusýslu með fulltingi Olafs í Görðum
en þau skeyttu banninu engu og fóm austur á
heimaslóðir Runólfs þar sem þau fengu séra
Benedikt Jónsson í Bjarnamesi til að gefa sig
saman, síðla árs 1708. Málið barst síðan um
víðan völl réttarkerfisins næstu sex árin.
Þrasgimi og þrætubókarlist eru þær eigind-
ir sem dýpstan bólstað hafa tekið sér í sál-
arkimum Islendinga og séra Runólfur reynd-
ist ósvikinn íslendingur og að auki fylginn sér
í besta lagi. Hann skrifaði bæði Gyldenlöve
stiftamtmanni og sjálfum Friðriki fjórða um
málið og tókst að þvæla það svo að það komst
von bráðar í óleysanlega bendu. Oddur Sig-
urðsson fulltrúi stiftamtmanns, Jón Eyjólfs-
son varalögmaður, Láms Gottrnp lögmaður
og báðir biskupamir, Jón Vídalín í Skálholti
og Steinn Jónsson á Hólum, allir þessir fyrir-
menn komu að málinu, viku hver öðmm úr
dómi um það, neituðu aðiljum máls að leggja
fram gögn í því og deildu um stefnufresti og
önnur formsatriði og því var það, eins og vera
bar, að þetta varð rammíslensk þræta sem
aldrei komst neitt nálægt efnisatriðum máls.
Steinn biskup hafði mikla ömun af þessu
stappi en loks fór þó svo að honum tókst að
sætta málið á prestastefnu sumarið 1714, með
því að bera fé á þá Beyer og Runólf. Ári síðar
andaðist Guðríður Eyjólfsdóttir.
En Metta lifði og líklegast er að fógetahjón-
in hafi ekld haft neinar vöflur á heldur gift
hana Jóni Hjaltalín þegar veturinn 1708 eða
vorið 1709. I þessa átt bendir m.a. að elsta
barn þeirra sem komst á legg, Gunnhildur
eldri, getur naumast hafa fæðst miklu síðar en
1710. Fleiri rök hníga að þessu eins og enn
skal sagt.
Niðurlag í næsta blaði
Höfundur er prófessor við Hóskóla Islands.
Þórir Stephensen (1996). Drög að ábúendatali Reyhja-
víkur. Landnám Ingólfs 5, bls. 121-140.
Páll Eggert Ólason og Þorkell Jóhannesson (1948). Saga
íslendinga, VI, bls. 477.
Þórir Stephensen (1996), bls. 134-135.
Þórir Stephensen (1996), bls. 133-134.
Bogi Benediktsson (1909-1915). Sýslumannaæfir, IV,
bls. 140.
Klemens Jónsson (1944). Saga Reykjavíkur. Önnur út-
gáfa. I, bls. 54-56, II, bls. 255.
Páll Eggert Ólason (1950). íslenzkar æviskrár, III, bls.
154.
Þórir Stephensen (1996), bls. 134. Pjetur Hafstein Lár-
usson (1997). Víkurspjall 2. Af Jóni Oddssyni Hjaltalín.
Lesbók Morgunblaðsins 15. nóvember 1997, bls. 9.
Þjóðskjalasafn Islands. Skjalasafn stíftamtmanns, III,
142. Sjá einnig Klemens Jónsson (1944), I, bls. 55.
Klemens Jónsson (1944), I, bls. 55-56.
Jón Halldórsson (1886). Hirðstjóra annáll Jóns prófasts
Halldórssonar. Safn tíl sögu Islands og íslenzkra bók-
mennta að fornu og nýju, II, 4, bls. 780-781.
Páll Eggert Ólason (1942). Saga íslendinga, V, bls. 210.
Annálar 1400-1800, II, (1927-1932), bls. 569.
Jón Halldórsson (1886), bls. 780.
Sjá um þetta fólk í Dansk biografisk leksikon og í For-
fatterlexikon for Danmark, Norge og Island indtil 1814.
Vallaannáll. Annálar 1400-1800,1 (1922-1927), 409.
Manntal á fslandi 1703 (1924-1947), bls. 21.
Ami Magnússon og Páll Vídalín (Kaupmannahöfn
1923-1924). Jarðabók, III, bls. 220.
Klemens Jónsson (1944), I, bls. 55.
Annálar 1400-1800, sjá einkum I, bls. 459,467,475-476.
Annálar 1400-1800, IV (1940-1948), bls. 198.
Annálar 1400-1800,1, bls. 687, 723-724.
Jón Halldórsson (1886), bls. 781.
Vallaannáll. Annálar 1400-1800,1, bls. 509-510.
Gísli Gunnarsson (1987). Upp er boðið ísaland, bls.
83-86, 97-103.
Magnús Ketilsson (Kaupmannahöfn 1787). Kongelige
Allernaadigste Forordninger og aabne Breve, III, bls.
452. Klemens Jónsson (1944), II, bls. 255.
Annálar 1400-1800, IV, bls. 198.
Setbergsannáll. Annálar 1400-1800, IV, bls. 180,182.
Páll Eggert Ólason (1951). íslenzkar æviskrár, IV,
bls. 178-179; Vallaannáll. Annálar 1400-1800,1, bls. 488.
Magnús Ketilsson (1787), III, bls. 452.
Hannes Þorsteinsson. Æfir lærðra manna, 51. bindi.
Óprentað handrit í Þjóðskjalasafni fslands. Sjá Ljós-
mæður á íslandi (1984), I, bls. 228.
Alþingisbækur fslands, X (1967), bls. 292. Einar Bjarna-
son (1952-1955). Lögréttumannatal, bls. 318.
Æfir lærðra manna, 33. bindi; Sýslumannaæfir, IV,
bls. 158 (athugagrein Hannesar neðanmáls). Sjá Alþing-
isbækur íslands, X-XIII (1967-1973). Þáttur Hannesar
um Jón í Æfum lærðra manna, 33. bindi. Sýslumannaæf-
ir, IV, bls. 156-157.
Alþingisbækur íslands, XI (1969), bls. 25-27,36-37.
KRISTINN GÍSLI
AAAGNÚSSON
UPPBOÐ
Karphúsið
fór á hausinn
með öllum greiddum atkvæðum
ríkra og fátækra
-á viðkvæmu stigi-
já ognei
Húsfriðunamefnd
mætir á staðnum
og dregur
augað í pung
Aðrir drepa tittUnga
Árbæjarsafn klófestir
lítið eitt:
Gömlu
þjóðarsáttina
innbundna í héraskinn
hjarta og minni
fastráðnar prjónakonur
fylgja með
Hlýjar sem ull.
Höfundurinn skóld i Reykjavík og fyrrver-
andi prentari.
GUÐNÝ SVAVA
STRANDBERG
FÆÐING
GYÐJUNNAR
I safírblárri nóttinni
hljómar söngur vindanna.
Rósbleik harpan ristir blíðlega
flauelsmjúkt yfirborðið.
Marbárur rísa og hníga
í örum hjartslætti sjávaríns.
Röðulglóð lýsir hauður og haf
er Lofnargyðjan stígur fullsköpuð
úr skínandi djúpinu.
Getin af sævi,
borín af perlumóður.
Nývöknuð veröldin nýtur í fyrsta sinni
-ástar gyðjunnar
Höfundurinn er myndlistarmaður í Reykjavík.
LÁRUSJÓN
GUÐMUNDSSON
SNAÐINN
Sólríka indæla síðdegisstund
sentist ég þvert yfir stræti,
- skríkjandi angi með leikandi lund
léttfættur snáði á kunningja fund -
auðnulaus ókst þú með glæfrum um
grund
og glottir í Bakkusarkæti.
Skósveinninn Heljar þér gætnina gaf,
götunnar þagnaði kliður,
Tíminn stóð kyrr þá er öskur reið af
- andrá ein, fallin í gleymskunnar haf -
Farmannsins eilífa studdur af staf
stjarfur þú keyrðir mig niður.
Ég átti vonir, ég átti þrár,
æskubrum kynslóðar minnar.
Mín biðu gleðinnar ókomin ár,
ástir og sorgir og hamingjutár,
-núerég fólbleikur friðarlaus nár
fómarlamb ölvunar þinnar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 7. FEBRÚAR 1998 5