Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1998, Blaðsíða 9

HVAÐA KONUR
VORU FYRIRSÆTUR
PIERRE OZANNE?
HEIMILIN á Vatneyri eru
ekki mörg er „La Flore“ sigl-
ir inn á leguna 1. júK 1772 og
leggst þar við festar. Þó býr
þar Þóroddur Þóroddsson
beykir með konu sinni,
Bergljótu Einarsdóttur, og
eiga dóttur á 5. ári, Sigríði.
Seinna fæðast þeim synimir Ami, GísU, Jón
og Þórður.
Þórður kvæntist skagfirskri prestsdóttur,
Þóreyju Gunnlaugsdóttur. Þau bjuggu á
Reykhólum og hann nefndi sig Thoroddsen
fyrstur af sinni ætt. Sonur þeirra var skáldið
og sýslumaðurinn Jón Thoroddsen. Bergljót
Einarsdóttir, beykiskona á Vatneyri 1772, er
amma Jóns og gæti vel hafa átt rókokóstól
innfluttan af manni sínum, sem nam í Kaup-
mannahöfn og var auk þess í stakk búinn að
smíða stól af þeirri gerð. Á Vatneyri er líka
nýkvæntur Pétur Kúld Andersen. Kona hans
er Þóra Katrín Markúsdóttir Westmann. Fað-
ir hennar, Markús Westmann, er þar fyrrum
kaupmaður, nú ekkill.
Bergljót Einarsdóttir er 29 ára og Þóra
Katrín er 22 ára. I Sauðlauksdal er prestsfrú-
in, Rannveig Ólafsdóttir, 38 ára. Það er frem-
ur ólíklegt, að hún fari á hversdagsfötum í
kaupstað norðan fjarðar. Miklu líklegra er, að
hún klæðist ferðafötum eða sparibúist til
slíkrar ferðar.
Þóra Katrín og Bergljót em vel metnar
dándikonur og til kvaddar að verða guðmæð-
ur bama um þessar mundir. Þeim væri báð-
um trúandi til að hafa verið fyrirsætur fyrir
Pierre Ozanne.
Auðvitað má það einu gilda hvort giskað er
rétt eða rangt á, að amma Jóns Thoroddsen
sé fyrirsæta listamannsins eða að tengdamóð-
ir sr. Eyjólfs Kolbeinssonar hafi verið það eða
prestsfrúin í Sauðlauksdal. En ætli megi ekki
slá því föstu, að þær hafi allar kunnað að
HVER var hún þessi kona sem teiknuð var á
Patreksfirði 1772?
segja sínu fólki frá komu frönsku freigátunn-
ar til Vatneyrar og snillingsmyndagerð Pierre
Ozanne?
Velji nú hver það svar sem honum líkar við
spumingunni:
Hvað hétu fyrirsætur hins franska Pierre
Ozanne?
GÍSLI H. KOLBEINS
ORDAFORÐI II
BLAKKUR, BLEK, BLÖKKUMAÐUR,
BLÁMAÐUR, BLEKKJA, BLANKUR
OG BLANKUSKÓR
EFTIR SÖLVA SVEINSSON
Naihorðið blakkur merkir
samkvæmt orðabók dökkleitur
hestur, hestur yfirleitt. Hestur
getur líka heitið Blakkur. En
lýsingarorðið blakkur þýðir
dökkur, óhreinn. Skyld orð í grannmálum
em blakk í norsku í merkingunni ljósleitur,
black á sænsku í sömu merkingu, en black
á ensku þýðir svartur, samanber
fornenska lýsingarorðið blæc sem þýðir
svaiiur. í fomensku var líka til nafnorð
þessu skylt, blæcem og þýddi ljósastjaki,
og blaken á gamalli þýsku merkir loga,
glóa, samanber blakta. I fomháþýsku var
líka til orðið blanc og merkti glansandi
hvítur. I nútímamálum er til orðið blanket
sem merkir eyðublað; það er hvítt af því að
það er óútfyllt.
Blek er litvökvi til þess að skrifa með,
oftast dökkur. Af þeirri notkun orðsins
hafa menn leitt merkinguna sterkt kaffi.
Danir kalla þennan vökva blæk, en í
Færeyjum og Noregi getur hann heitið
blekk. Þetta orð er heimt úr fomensku
blæc, enda var blek í öndverðu svart. Nú
er algengast að menn skrifi með bláu bleki,
en þeir sem það kjósa geta valið sér rauðan
Kt eða grænan.
Blökkumaður er svertingi, og er orðið
dregið af blakkur í merkingunni dökkur.
En blökkumenn vom líka kallaðir blámenn
í gömlum bókum og Afríka Blámannaland.
Það skýrist af því að blakkur og blár eiga
sameiginlega rót í indóevrópsku frammáli,
og merkir hún svartur.
Blekkja hefur ýmsar merkingar.
Algengast er að nota sögnina um að svíkja,
tæla, villa um fyrir einhverjum. En það
merkir líka að gera blakkan, dekkja. Áður
fyrri blekktu menn líka herta þorskhausa
þegar þeir dýfðu þeim / vatn til þess að
mýkja þá. Á nýnorsku segja menn blekkja
í merkingunni glampa, vera fólur, tálma
einhverju, og í fomensku var blencan
notað um að tæla, svíkja, einkum þó með
villuljósi. Skipstjórnarmenn sigldu
stundum á land upp af því að óvandaðir
menn brugðu upp ljósi til þess að villa um
fyrir þeim og rændu síðan skipið. Sjómenn
voru blekktir.
Blankur varð viðloðandi málið á 17. öld,
merkir nú oftast félaus. En orðið er líka
notað í spilamáli. Einspil í lit er blankt.
Sumir era blankir á svipinn þegar þeir eru
tómlátir. Loks merkir blankur gljáandi.
Það lifir í orðinu blankuskór, en svo nefndu
menn spariskó sína nýburstaða og
gljáandi.
I gegnum þessar orðsifjar ganga
andstæðumar svart/hvítt, glampandi
Ijós/dimma. Mount blanc heitir fjaUstindur í
Olpunum, Fjallið hvíta. Svartur hestur
heitir Blakkur, og rekja bæði orðin upprana
sinn til sömu rótar. Hvemig má það vera?
Öll þessi orð eru skyld latnesku sögninni
flagrare sem merkir blossa, loga; f í latínu
svarar til b í germönskum málum. Önnur
latnesk sögn er þessu tengd, fulgere, sem
þýðir að leiftra. Eldi fylgir í senn logandi
birta og dökkur reykur, svört aska. Á þeim
andstæðum nærast merkingamar og vísa í
sína áttina hvor.
Höfundurinn er cand mag í íslensku.
LJÓDRÝNI
STEFÁN HÖRÐUR GRÍMSSON
VETRARDAGUR
í grænan febrúarhimin
stara brostin augu vatnanna
frá kaldri ásjónu landsins.
Afferðum vindanna eirðarlausu
um víðáttu hvolfsins
hafa engar spurnir borist.
Litlausri hrímþoku blandið
hefur lognið stirðnað
við brjóst hvítra eyðimarka.
Undir hola þagnarskelina
leita stakir bassatónar
þegar íshjartað slær.
Á mjóum fótleggjum sínum
koma mennirnir eftir hjarninu
með fjöll á herðum sér.
(Svartálfadans 1951)
Form þessa ljóðs lýtur að vísu ekki lögmálum brags en er engu að síður
býsna fast bundið, þótt ekki sé það alveg reglulegt. Fimm erindi, þrjú
vísuorð hvert, ein setning nema hið fjórða, þar sem em tvær sagnir. Að-
alsagnirnar em í miðlínu, nema í öðm erindi í hinni þriðju. í fyrsta og síð-
asta erindi em forsetningarKðir í fyrstu og þriðju Knu, í öðm og fjórða er-
indi í fyrstu línu og í þriðja erindi í þriðju Knu. Viðleitni er til að hafa
lýsandi orð og nafnorð saman í flestum línum: grænn febrúarhiminn, brost-
in augu, köld ásjóna, eirðarlausir vindar, engar spumir, Utlaus hrímþoka,
stirðnað logn, hvítar eyðimerkur, hol þagnarskel, stakir bassatónar, mjóir
fótleggir. Undantekningar era víðátta hvolfsins, íshjarta, en umfram allt í
lokin, þar sem ekki fylgir lýsandi orð mönnum eða fjöllum, en þó er mönn-
unum lýst með mjóum fótleggjum.
Gmndvöllur myndmálsins er tvöfóld sýn, jafnvel í tvennum skilningi á
stundum. Þótt lýst sá náttúra á vetrardegi, er beitt myndhverfingum til að
beina augum lesanda að mannlífi, ef lif skyldi kalla. Vötnin hafa brostin
augu, landið ásjónu og hvítar eyðimerkur em með brjóst, og gæti það
skilist sem liðið lík, en undir slær íshjarta, hvernig sem menn vilja skilja
það.
I raun og vem er hægt að skilja hverja mynd sem rökrétta náttúmmynd.
Á köldum vetrardegi, þegar fönn liggur yfir öllu, getur slegið grænum
bjarma á himininn í hverfulli birtu. Og brostin augu vatnanna má sjá sem
ísilögð vötn. í öðm erindi er einfaldlega sagt að logn sé veðurs, en með því
að komast svo að orði að engar spurnh’ hafi borist af eirðarlausum vindum,
emm við einnig látin sjá það sem ekki er. Um leið og við sjáum lognið, er
athyghnni beint að andstæðunni. I þessu kalda logni myndast hrímþoka
vegna raka, og þar með stirðnar lognið, verður næstum áþreifanlegt. Þagn-
arskelin er væntanlega ís á vötnum. í þremur fyrstu erindunum er grafar-
þögn, og er það undirstrikað með þagnarskelinni. En í miklu og síauknu
frosti myndast brestir í ísinn þegar hann þéttist, og þannig skil ég slátt ís-
hjartans, - og orðið bendir nú í rauninni ekki til mikils lífs.
Þama er því dregin upp mynd af ísköldum degi í stopulli birtu, þar sem
allt er læst í helgreipar frostsins, allt er kyrrt, ekkert hreyfist, ekkert hljóð
heyrist nema stöku brestir í ísnum. Og svo koma mennirnir gangandi inn í
þessa hjamveröld á mjóum fótleggjum með fjöll á herðum. Segja má að
einkennilegt sé að lýsa mönnunum einungis með mjóum fótleggjum, og
ekki er hægt að skilja beinum skilningi að þeir beri fjöllin á herðum sér.
Fjöllin getur borið við herðar þeirra í baksýn og einnig má ímynda sér að
þeir gangi undir háum bröttum fjöllum, sem svo em nálægt að þau líkt og
hvíli á þeim.
Á því leikur hins vegar tæpast vafi, að lokamyndin lýtur að erfiðu lífi í
harðbýlu landi. Mennimir em harla smáir í þeirri nístingsköldu víðáttu, þar
sem þeir birtast allt í einu gangandi. Hvaðan koma þeir? Á hvaða leið eru
þeir? Um það vitum við ekkert. Við vitum aðeins að þetta er veröld þeirra
og vettvangur. Og svo er reyndar um okkur sjálf, mannkynið. Hvernig mun
okkur reiða af? Við teljum okkur á stundum vera herra tilvera okkar. En
emm við það í raun og veru þegar allt kemur til alls? Við vitum aðeins að
verk okkar hafa áhrif á tilvera okkar, framtíð okkar og sjálfrar jarðarinnar.
En við vitum ekki hvort mjóir fótleggir okkar standa undir þeirri þungu
byrði sem á okkur er lögð.
NJÖRÐUR P. NJARÐVÍK
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 7. FEBRÚAR 1998 9