Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1998, Blaðsíða 11

SliStíSflliW
Z~
UR PARSIFAL, 1. þætti, 1973.
ÚR MEISTARASÖNGVURUNUM frá Nurnberg, 3. þætti, 1961.
BRÆÐURNIR Wieland og Wolfgang
Wagner sem endurreistu hátíðina í
Bayreuth eftir stríðið.
fyi-ir sýningu á Meistarasöngvurunum í Ba-
yi-euth og fyrir stríð hafði hann sett upp
nokkrar óperur, þar á meðal allan Niflunga-
hrínginn, í ýmsum óperuhúsum í Þýskalandi.
Að jafnaði bæði leikstýrði Wieland Wagner
og hannaði allt útlit sýninga sinna í Bayreuth.
Við opnun fyrstu hátíðarinnar eftir stríð árið
1951 var fyrst sýnd uppfærsla hans á óper-
unni Parsifal og vakti hún strax heimsathygli
og ákafar deilur fyrir nýstárlegan stíl. Áhorf-
endur voru sem þrumu lostnir, margir voru
fastagestir frá fyrri tíð og töldu að þarna
væru unnin helgispjöll á verki Wagners, en
aðrir hylltu sýninguna ákaft. Hinn frægi
Wagner-sérfræðingur Ernest Newmann
skrifaði: „Þetta var ekki aðeins besti Parsifal,
sem ég hef séð, heldur einnig ein af þremur
eða fjórum mestu andlegu upplifunum sem
mig hafa snortið um dagana.“ Nýstárleg lýs-
ingin (aðferðin var uppnefnd „Lichtregie")
var umdeild; þegar hljómsveitarstjórinn
Hans Knappertsbusch var spurður að því
hvernig hann gæti látið bjóða sér að taka þátt
í svona uppfærslu, svaraði hann því snúðugt
til að það hefði verið svo dimmt á sviðinu á
æfingum að hann hefði ekki séð hvað þar færi
fram, hann hafi haldið að sviðsbúnaðurinn
kæmi seinna!
A sömu hátíð var einnig sýnd ný uppfærsla
Wielands á öllum Nif!ungahringnum, sem var
með sama marki brennd, - brynjum, hjálm-
um og öðrum hefðbundnum búningum og
leikmunum var varpað fyrir róða, en eins og í
Parsifal var áherslan lögð á innsýn í tilfinn-
inga- og sálarheim persónanna, ekki síst með
nýjum leiðum í lýsingu og litbrigðum sviðsins
og einfoldum búningum og formum. Öll at-
burðarásin fór fram á afmarkaðri, einfaldri
kringlu undir háum himni og minnti þannig á
svið forngrísku leikhúsanna, en var um leið
tákn hringformsins. Með uppfærslu verksins
sýndi Wieland fram á tímaleysi þess, það átti
sér ekki lengur stað í forsögulegum norræn-
um goða- og hetjuheimi, það hefði alveg eins
getað verið forngrísk saga eða eithvað allt
annað.
Neu-Bayreuth heldur áfram
A næstu árum leikstýi'ði Wieland Wagner
öllum síðari óperum Richards Wagner í Ba-
yreuth, fyrst Tristan og Isolde 1952, síðan
Tannháuser 1954, Meistarasöngvurunum í
Niirnberg 1956, Lohengrin 1958 og Hollend-
ingnum fijúgandi 1959.
Það var fyrst og fremst uppfærslan á
Meistarasöngvurunum sem olli endanlegu
uppgjöri við gömlu „Wagnersinnana" í Ba-
yreuth. Verkið er það „þýzkasta" af öllum
verkum Wagners og sem slíkt var það álitið
nær heilagt verk í augum þjóðernissinna. En
einnig þar rauf Wieland allar hefðir og mok-
aði út af sviðinu öllu því sem minnt gat á
Núrnberg - „Meistarasöngvararnir án Núrn-
berg!“ var sýningin úthrópuð. Þegar tjaldið
féll púuðu áheyrendur í fyrsta skipti í
Festspielhaus í Bayreuth! „Hver mun verja
Wagner í Bayreuth?“ spurðu æstir þjóðernis-
sinnar.
Hin draumkennda uppfærsla Wielands á
Lohengrin 1958 var af mörgum talin ljóðræn-
ust og fegurst sýninga hans, en sú næsta ári
síðar, Hoilendingurinn fljúgandi, markaði
viss kaflaskil. Hið einfalda og táknræna réði
ekki lengur lögum og lofum, heldur fengu
áhorfendur nú að sjá ekta skip á sviðinu og
annað eftir því. Sýningin þótti dramatískt
mjög áhrifarík og vakti almenna aðdáun.
Með uppfærslu Hollendingsins hafði Wi-
eland sett upp öll þau verk afa síns sem
heima áttu í Bayreuth og á næstu árum setti
hann sumar þessar sýninga upp aftur. Upp-
færslan á Tristan og Isolde 1962 vakti mikla
hrifningu. Þar var symbolíkin aftur alls ráð-
andi, í hverjum þætti stóðu risavaxnir
abstrakt skúlptúrar á sviðinu og áhrif ljóss
og lita voru nýtt til fulls. Þegar þar við bætt-
ist að Birgit Nilsson og Wolfgang Windgas-
sen voru í aðalhlutverkum og Karl Böhm
stjórnaði, skal engan undra þótt þessi upp-
færsla hafi orðið langlíf, en hún var sýnd á
hverju sumri sjö ár í röð við mikinn fögnuð.
Arið 1963 setti Wieland aftur upp Meistara-
söngvarana. Sú uppfærsla var enn róttækari
en hin fyrri og var sýnd við enn minni hrifn-
ingu íhaldssamra aðdáenda Wagners.
Síðasta verkefni Wielands Wagner í Ba-
yreuth var önnur uppfærsla hans á Niflunga-
hringnum 1965. Aftur var róið á mið hins
táknræna, en þó með öðrum hætti en 1951;
sviðsmyndin sýndi óraunverulegan furðu-
heim og aðgerðir og hreyfingar söngvaranna
voru takmörkuð við það allra nauðsynlegasta.
Wieland Wagner lést árið 1966 aðeins 49
ára að aldri. Ekki mun ofsagt að hann hafi
verið einn helsti áhrifavaldur í óperuleik-
stjórn um miðja öldina. I kjölfar hans varð
gjörbreyting á stíl óperuuppsetninga um all-
an heim. Skömmu fyrir dauða sinn hafði Wi-
eland þó velt fyrir sér þörfinni á nýjum
áherslum í uppsetningum Wagnerópera, - að
þær yrðu að höfða enn meir til samtímans
með beinni skírskotun, en ekki með tilvísun-
um aftur í tímann eða til tímaleysis. Það kom
síðar í hlut Wolfgangs bróður hans á áttunda
áratugnum að ráða framsækna leikstjóra til .
að leikstýra óperum Wagners á hátíðinni í
Bayreuth og þeir hafa svo sannarlega fært .
verk Wagners inn í samtímann, jafnvel svo að
mörgum finnst meira en nóg um. En það er
önnur saga.
Höfundurinn er læknir.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. FEBRÚAR 1998 1 1