Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1998, Blaðsíða 13

nokkurra félaga er það að segja, að þar var
alla tíð lítið skrifað um bækur, að sumu leyti
vegna þess að við vorum svo uppteknir af að
hafa ritið með alþjóðlegu menningarsniði, en
að sumu leyti vegna þess að erfitt var að fá
hæfa menn til að skrifa ritdóma. Það voru
ýimsir fleiri en Ásta sem vert hefði verið að
skrifa um í Birting, og segir ekkert um hug
okkar til viðkomandi höfunda. Um ýmsa höf-
unda mætti spyrja hversvegna lítið var skrif-
að um bækur þeirra á þeim árum sem hér um
ræðir. Tökum atómskáldið Sigfús Daðason
og fyrstu bók hans. Alger þögn. Sjálfur á ég
bók Astu með vinsamlegri og kumpánlegri
áritun hennar til mín, og þótt ég hafi orðað
það svo, að við höfum, atómskáldin, verið
kunningjar hennar, má held ég fremur með
sanni segja að hún hafi átt vináttu okkar
flestra eða allra. Það er því ógeðfellt að sjá
dylgjur um það, að við höfum átt þátt í að
hefta framgang hennar.
Viðleitni Dagnýjar í fyirnefndu viðtali að
tengja okkur atómskáldin við Jean-Paul Sar-
tre og það kvenhatur sem hún eignar honum
tekur á sig kátlega mynd, þegar hún tekur
sér fyrir hendur að útskýra tilvistarstefnuna
á eftirfarandi hátt:
„Samkvæmt tilvistarstefnunni er „veran“
karlkyns, neindin, þ.e.a.s. neikvæða hliðin, er
kvenkyns.“
Dagný bætir því svo við, að þetta sé að
sjálfsögðu einföldun. Eg held nær væri að
kalla það bull. Hér er sýnilega vitnað í höfuð-
rit Sartres í upphafi heimspekiferils hans frá
1943, L’etre et le néant (sem þama er þýtt
„Veran og neindin“), en þótt neindin sé að
vísu kvenkyns í íslensku máli er hún karlkyns
í frönsku (le néant), og ég hef ekki frétt af því
að Sartre hafi getað breytt neinu þai' um.
Þótt ég viti ekki mikið um tilvistarstefnu Sar-
tres umfram það sem ég hef lesið í einfoldun
hans sjálfs, held ég það nokkuð öruggt að
hugtök einsog veran og neindin í heimspeki
hans komi kynferði ekkert við. Fyrmefnt rít,
sem er uppá mörg hundmð síður, er ekki
þannig vaxið að líklegt sé, að menntaskóla-
nemar á sjötta áratugnum hafi getað botnað
eitthvað í því, einsog Dagný virðist ímynda
sér, þegar hún er að safna sönnunum fyrir ill-
um áhrifum okkar sem hún bendlar svo
kostulega við fyrmefnda heimspekistefnu.
Hálegt er og þegar hún reynir að sanna
tengsl atómskáldanna við exístensíalismann
með því að benda á, að við Einar Bragi þýdd-
um saman á sínum tíma mikla grein um
rómanskar bókmenntir, þar sem Sartre og
Camus koma við sögu, en af því (með öðm)
dregur hún þá ályktun, að talsvert hafi verið
rætt opinberlega hér á landi eftir stríð um til-
vistarstefnuna. (Sbr. svargrein Dagnýjar).
Við Einar Bragi voram einungis að opna
glugga út í heiminn (einsog við orðuðum það
stundum), og þessi grein vakti engar umræð-
ur um tilvistarstefnuna. Eg mun raunar hafa
orðið fyrstur til að þýða skáldsögu eftir einn
af þessum tilvistarstefnuhöfundum, þar sem
var Plágan eftir Aíbert Camus, en hún kom
út hjá Máli og menningu 1952. Ekki hafa
menntaskólanemar getað fundið kvenhatur í
þeirri bók nema síður væri, hinsvegar á lík-
ingamáli varnaðai'orð gegn stríði og boðskap
um samhjálp manna gegn illum öflum. Þessi
fyrsta skáldsaga sem þýdd var á íslensku eft-
ir exístensíalista vakti hér engar umræður.
Leikritið Flekkaðar hendur eftir Jean-Paul
Sartre var hinsvegar sýnt í Þjóðleikhúsinu
1951 og kunna einhverjar umræður að hafa
farið fram um það á kaffihúsum, til dæmis
Laugavegi 11, einsog um allt sem sýnt var í
leikhúsunum, en Flekkaðar hendur er póli-
tískt leikrit ekki síður en heimspekilegt, þar
sem karlmenn ráða ferðinni, en unga stúlkan
Jessica reynir af veikum mætti að gera upp-
reisn gegn karlaveldinu með eitursnjöllum
athugasemdum, þannig að ekki gátu mennta-
skólanemar fengið þar hugmynd um kven-
hatur nema rangtúlka leikritið.
Dagný virðist álíta, að ef bækur einhvers
höfundar em mikið lesnar, sé það mælikvarði
á gæði þeirra, það sem almenningur sækist
eftir hljóti að vera best. Á einum stað í Les-
bókarviðtalinu lýsir hún þeim breytingum
sem hún telur að hafi orðið á íslensku þjóðlífi
á stríðsárunum og að fólk hafi eftir það getað
valið um fleira en áður: „Fólk gat ráðið því“,
segir hún, „hvort það læsi atómljóð eða færi í
bíó. Og það fór í bíó.“
Þarna gat hún enn komið atómskáldunum
að, svo allir hlutu að skilja. Þeim var þetta að
kenna. Þau voru svo slæm af því að þau voru
ekki hefðbundin að fólkið fór fremur í bíó en
að lesa ljóð þeirra. Dagný hefði alveg eins
getað sagt: „Fólk gat ráðið því hvort það læsi
ljóð Davíðs Stefánssonar eða færi í bíó. Og
það fór í bíó.“ Einnig er hægt að færa þetta
yfir til nútímans og segja: Fólk getur ráðið
því hvort það les doktorsritgerð Dagnýjar
Kristjánsdóttur eða fer í bíó. Og það fer í bíó,
ef að líkum lætur.

j A! | I f||
LANDVINNINGAR áhugamanna, með fremstu vísindamenn sín á meðal, hafa staðið allt fram á okkar dag. Þeir hafa opnað leiðir,
fundið vöð, klifið tinda, myndað og mælt. Myndina tók Guðmundur Ó. Magnússon í Grímsvötnum undir Svíahnúki.
KLIFBERABOGI
SKAL ÞAÐ VERA
EFTIR EGGERT ÁSGEIRSSON
Brautryðjendaliðið hafói ekkert fram að færa nema
þrautseigju og óhuga, ásamt þekkingu á fjölmörgum
sviðum. Það opnaði landið þeim sem nú þykjast eig-
endur þess, stofnunum og ríkisvaldi.
Arið 1926 fór Árni Óla út í
Viðey til að eiga viðtal við
virðulegan og virtan átt-
ræðan öldung, Eirík Briem
prófessor. Lýsing Árna á
heimsókninni dregur upp
skemmtilega mynd af starfi
ungs blaðamanns sem verð-
ur, vegna ágenginnar gestrisni, að vera nætur-
sakir í eynni, þótt hann hefði ekki tíma til þess.
Lýsingu sína á heimsókninni birti Ami síðar í
bók. Þeir sváfu í sama herbergi í Viðeyjarstofu
og rakti Eiríkur minningai' sínar þar sem þeir
lágu hvor í sínu rúmi. Um morguninn lét hann
Áma fá blöð sem hann átti í fómm sínum með
nokkmm æskuminningum. Birtust þær svo í
jólablaði Morgunblaðsins. Þá átti Eiríkur þrjú
ár ólifuð.
Það sem snart mig mest við lestur orða Ei-
ríks er minning frá bernskuslóðum hans í
Eyjafirði um atburð sem virtist hafa haft ævi-
löng og djúp áhrif á framfaramanninn:
Einu sinni þegar ég var á 7. eða 8. ári var ég
látinn fara með öðrum manni fram að Möðru-
felli, sem er nokkrum bæjarleiðum innar en
Espihóli og þar sá ég í hi-aunurðinni fyrir ofan
hæinn reynitrjeð, sem kvæðið í Nýjum félags-
ritum var orkt um og átti að hafa vaxið upp
þar sem systkinin saklausu voru dysjuð. Með
kvistum af því voru gróðursett öll reynitjen í
Skriðu og á Akureyri og víðar. Trje þetta
heyrði jeg sagt að litiu síðar hefði verið
höggvið upp oghaft í klifberaboga.
Þessi frásögn ber vott um skammsýni og
virðingarleysi sumra manna fyrir umhverfi
sínu og lífríkinu og myndi líkast til vekja al-
menna andúð nú á dögum - þegar fjölmiðlar
standa vörð um margt hið smáa. En við skul-
um hafa í huga að þeir sem í hlut áttu vora
kannski fáfróðir, sennilega bláfátækir. Þó
þarf það ekki að vera. Mörg okkar gerum nú á
dögum ýmislegt áþekkt fyrir stundarhagnað,
af hugsunarleysi, eða vegna fordildar. Enn
taka menn umhverfiskröfum með stórbokka-
skap, vilja ráðastafa auðlindum sem einka-
eign, láta gleymskunnar sjá taka við - og
næstu kynslóð. Kvæðið sem Eiríkur nefnir er
Reyniviðurinn eftir Gísla Brynjúlfsson og
birtist í Nýjum félagsritum árið 1847 með
þessum inngangi:
Reyniviður sá, sem saga þessi er sögð um,
stendur enn í Möðrufeilshrauni, fram í Eyja-
firði. Hann er orðinn afar gamail og feyskinn
mjög, og liggur nú við falli, en margar hríslur
hafa verið teknar af honum og gróðursettar á
ýmsum stöðum, t.a.m. á Akureyri, og era þær
nú orðnar að stórum trjám. Það er enn mál
manna, að Jón biskup Arason hafi opt í æsku
sinni setið undir honum, þegar hann var að
smala fé á Grýtu.
Kvæðið hefst á þessum hendingum:
í Eyjafírði aldinn stendur reynir
í auðrí kleif, í laungum fjalladai
Fimm árum eftir að Ami Óla var að ræða
við séra Eirík í Viðey var stjórnarmaður úr
Ferðafélagi íslands, á ferð, sennilega í Gljúf-
urleit, og sá þá mikinn foss í Þjórsá sem hann
taldi óþekktan og því nafnlausan. Fundur
þessi og lýsingin á fossinum vakti að vonum
mikinn og almennan fögnuð og var fjallað
rækilega um málið í Morgunbaðinu enda Val-
týr ritstjóri í forystu félagsins ásamt mörgum
öðram brautryðjendum samfélagsins. Fór
stjórn félagsins strax austur til að skoða foss-
inn. Þegar hún kom tilbaka gaf hún fossinum
nafnið Jötunfoss eftir drangi sem var (og er) í
ánni við fossinn. Heimamenn vissu sem var að
hér var um Dynk eða Búðarhálsfoss að ræða,
eftir því hvorum megin Þjórsár menn eiga
upprekstur. Þessi stórbrotni foss er æ oftar
ræddur í fjölmiðlum að gefnu tilefni, enda
hafa virkjunarrannsóknir opnað leið að hon-
um.
Fyrri sagan segir okkur frá sárri eftirsjá
sem greyptist í huga drengsins Eiríks Briem
1853 yfir harðleikni manna og skammsýni
ásamt virðingarleysi við merkilegt og sögu-
legt tré þannig að það er honum enn efst í
huga yfir sjö áratugum síðar þegar hann segir
Árna Óla frá lífi sínu.
Sagan frá Þjórsá greinir frá fógnuði fram-
faramanna sem unnu að eflingu Ferðafélag
íslands af veikum burðum og tóku upp þráð-
inn frá Bjama Thorarensen og Fjallvegafé-
laginu fyrir hálfri annarri öld. Þeir fóru engan
smáspöl á þess tíma mælikvai'ða, til að verða
vitni að uppgötvun félaga síns. Þeir hófu
óþreyjufullir hugsjónastarf af vanefnum og
vanþekkingu en með ærna ást á landinu og
auðlegð þess. Þeir töldu biýnt að kynna hana
þjóðinni óhræddir við risavaxið verkefni.
Sama árið og þetta gerðist settu þeir merka
menn til starfa til að leggja drög að náttúra-
vernd.
Landvinningar áhugamanna vora ekki að-
eins á sviði ferðamennsku um land allt, bygg-
ing sæluhúsa og ferðaskála. Síðar komu
áhugamenn um jöklamælingar og ferða-
mennsku og stofnuðu um land allt Jöklarann-
sóknafélag, Flugbjörgunarsveit, Hjálparsveit,
Fjallamenn og ótalmargt fleira, að ógleymd-
um vísindamönnum sem könnuðu landið og
mældu, án þess að fá greitt fyrir. Grein
Tómasar Einarssonar um Sprengisand, sem
birtist í Lesbók sl. sunnudag, ber þessu vitn-
isburð.
Landvinningar áhugamanna, með fremstu
vísindamenn sín á meðal, hafa staðið allt
fram á okkar dag. Þeir hafa opnað leiðir,
fundið vöð, klifið tinda, myndað og mælt.
Árangurinn er almenn ást okkar á landinu,
og ekki aðeins okkar Islendinga, heldur
fjölda fólks víða um lönd sem eignast hafa
hlutdeild í þeim perlum sem forsjónin hefur
fengið okkur til vörslu. Enn er fylkingin
sundruð og máttlítil.
Tíminn frá því að landið opnaðist okkur er
furðu skammur. Sá sem fyrstur sigraði flesta
hæstu tinda landsins, er enn okkar á meðal,
65 ára gamall. Brautryðjendaliðið hafði ekk-
ert fram að færa nema þrautseigju og áhuga,
ásamt þekkingu á fjölmörgum og gjörólíkum
sviðum. Háir og lágir fóru þar hönd í hönd.
Það opnaði landið þeim er nú þykjast eigend-
ur þess, stofnunum og ríkisvaldi. Þeir sváfu á
verðinum og misstu það í hendur þeirra sem
fara nánast með það sem einkaeign, mylja það
og harpa, miklast af og hirða arð umdeildrar
þjóðareignar, ef nota má orð sem hljómar nú
eins og gjálfur, án þess að leggja sjálfir neitt á
móti.
Jón Krístinsson, prófessor í Delft í
Hollandi, leggur til að við beitum aðferð sem
hann nefnir bakspá. Hún er fólgin í því að við
setjum okkur í spor bama okkar og barna-
barna og spyrjum:
Hvað myndu þau viija að við hefðum gert tii
aðgera lífþeirra, land og veröldina bærílega?
Þetta mætti koma í stað þess að pæla í og
hælast um of af nútíð og fortíð. Ráðstefnuþjóð
mætti hugsa og ráðslaga um bjarta, öragga
og holla framtíð. Kannski mættum við leik-
menn líta 1 eigin barm og gera það sem við
vildum best.
Hvers munu bömin okkar, sem um þessar
mundir em að líta dagsins ljós og forsjónin
felur í okkar umsjá, minnast okkar fyrir ai
þakklæti að 80 áram liðnum? Ekki vilja þau
búa á aulabárðaskeri eins og Ólafui- Jóhann
Sigurðsson orðaði það.
Höfundurinn er skrifstofustjóri í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. FEBRÚAR 1998 1 3