Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1998, Síða 3

Upplýsingin
og Magnús Stephensen er heiti á grein eftir
Siglaug Brynleifsson, en þessi merka 18.
aldar hreyfing hafði mikil áhrif á Magnús.
Heimspekingarnir sem lögðu grundvöll
stefnunnar vildu beita rannsóknaaðferðum
byggðum á heilbrigðri skynsemi; þeir vildu
kortleggja eðli mannsins, en trúarleg útlist-
un mannlegs tilgangs og örlaga stóðst ekki
ljós og birtu upplýsingarinnar, sögðu þeir.
Heimurinn var
ískyggilegur í Evrópu árið 1938, ekki síst
fyrir Gyðinga í Þýzkalandi og Austurríki,
sem sættu þá skipulegum ofsóknum og kusu
margir að flýja, slyppir og snauðir, til ann-
arra landa. Þar á meðal var læknirinn Felix
Fuchs og kona hans, sem leituðú í örvænt-
ingu sinni til íslands og nutu þar um tíma
góðvildar Jónasar Sveinssonar læknis. Um
hrakningasögu Fuchs-hjónanna skrifar Vil-
hjálmur Örn Vilhjálmsson.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS - MENNING LISTIR
12. TÖLUBLAÐ - 73.ÁRGANGUR
EFNI
Strandlengjan
nefnist sýning sem Myndhöggvarafélagið
gengst fyrir í sumar en hún nær yfir fimm
kílómetra svæði milli borgarmarka Kópa-
vogs og Selijarnarness. Sýningin á að
byggja brú á milli manns og náttúru, stuðla
að þeirri framtíðarsýn að gera listina að
hluta að umhverfisins og daglega lífsins.
Norræna
hljómsveitin er sinfóníuhljómsveit ungs
fólks frá öllum Norðurlöndunum. Hljóm-
sveitin heldur tónleika á Islandi í fyrsta sinn
í sumar. Það telst mikill heiður fyrir ungt
tónlistarfólk að vera valið til þátttöku en
íslensku þátttakendurnir eru níu að þessu
sinni. Rætt er við tvo þeirra og íjallað um
þetta samnorræna verkefni á tónlistarsvið-
inu sem hófst árið 1992.
iiíunUAaJátjtjtimutf
ittr tVn ífíuj ykljntn (
FORSÍÐUMYNDIN er af Sigurði Þóri Sigurðssyni listmálara framan við eitt af málverkum s
Viðtal við hann birtist í Lesbók í dag. Ljósmynd: Ámi Sæberg.
JOSIF BRODSKÝ
I FRAMHALDI
AF PLATO
Eyvindur Erlendsson þýddi
í.
Þar vildi ég búa í þessháttar borg Fortunatus
þar sem áin kæmi undan bní líkt og hönd fram úr ermi
og teygði sig krókóttum fíngnim að hljómborði hafsins
Hkt meistara Chopin sem hóf aldrei hnefa gegn neinum.
Og þar væri ópera og syngi þar útfarinn tenór
af kunnáttu og öryggi Maríos aríu á kvöldin
og harðstjórinn klappaði í stúkunni oggnístandi tönnum
sæti ég tuldrandi í baksætum: bölvaður tuddinn!
Og í þessari borg væru skútur og fótboltafélag
og fagur-Ieirrauðir verksmiðjustrompai-nir sýndu
komu sunnudagsmorgnanna, reyklausum tranti.
I skröltandi sporvagni þrýsti ég skotsilfur rýrt.
II.
Og þar væri bókasafn. Röltandi um salina tóma
fletti ég blöðunum, álíka sánum með kommum
og klúryriur skætingur blómstrar í daglegu máli
þótt líðist illa í bókmenntum, langsíst í kvæði.
Og þar væri brautarstöð þunglega leikin af stríði og
framhliðin þessvegna áhugaverðari en aðrar.
Ogsæi ég pálmatré útstillt í fhigfélagsgluggann
færi apinn á kreik sem mér auðvakinn blundar í hjaria.
Og er veturinn Fortunatus breiddi sinn kyrtil
á torgið, þá léti ég mér leiðast í myndlistaisalnum
að heilsa upp á málverkin, einkum þó Ingres og David
löngu mér gjörkunnug rétt eins oghundinum þúfan.
Eg sæti í rökkrinu, sæi út um gluggann minn raðir
rymjandi bifreiða skjótast fram og til baka
hjá nöktum, stæltum og beinvöxnum, spaklegum súlum
með fomgriska hárgreiðslu, hvítum í fordyri Dómsins.
Höfundurinn er rússneskt skáld. Það er brot Ijóðsins sem hér birtist.
RABB
AÐ GJALDA FYRIR
MEÐ LIFI SINU
AFN bandarísku kon-
unnar Körlu Faye
Tucker komst í heims-
fréttirnar fyrr á þessu
ári fyrir þær sakir að
hún var líflátin í Texas í
Bandaríkjunum fyrir að-
ild að tveimur morðum.
Bandaríkin leyfðu dauðarefsingu á ný árið
1976 eftir nokkurt hlé og síðan hefur fjöldi
fólks verið drepinn löglega þar í landi þó
ekki öll fylkin 50 nýti sér leyfið frá hæsta-
rétti Bandaríkjanna. Það var tvennt sem
þótti sérstaklega fréttnæmt við aftöku
Tucker, annars vegar er hún aðeins önnur
konan í hópi þeirra líflátnu frá 1976 og hins
vegar þótti hún fyrirmyndarfangi, var
frelsuð í guðstrú og sagði samfélaginu ekki
lengur stafa nein hætta af sér. Enn eina
ástæðu er líklega óhætt að telja til, Tucker
var hvít, vel máli farin og myndarleg kona.
Athyglin sem aftaka Körlu Faye Tucker
vakti, 15 árum eftir að hún framdi glæpinn,
beindi sviðsljósinu svo um munar að þeirri
staðreynd að í rúm tuttugu ár hefur fyrir-
myndarríkinu í vestri þótt við hæfi að beita
dauðarefsingu og það í vaxandi mæli síð-
ustu árin. I yfirlýsingu frá Mary Robinson,
yfirmanni Mannréttindanefndar Sameinuðu
þjóðanna, vegna málsins, sagði að fjölgun
dauðarefsinga í Bandaríkjunum og víðar
væri alvarlegt áhyggjuefni og að hún stang-
aðist á við almennan vilja í heiminum um
afnám dauðarefsingar. Evrópuþingið for-
dæmdi einnig aftökuna formlega. Þá er
ótalinn fjöldi mannúðarsamtaka, banda-
rískra jafnt sem erlendra, sem reyndu að
hafa áhrif á yfirvöld en allt kom fyrir ekki.
I kringum síðustu helgi fengu Islending-
ar góða gesti frá Bandaríkjunum. Hjónin
Hugo Bedau, prófessor í heimspeki við
Tufts-háskóla í Boston, og Constance
Putnam, sem vinnur að doktorsverkefni
sínu við Tufts-háskólann um líknarmeðferð
og dauðahjálp, stoppuðu hér í nokkra daga
og héldu fýrirlestra á vegum heimspeki-
deildar Háskóla íslands, Félags áhuga-
manna um heimspeki og Siðfræðistofnunar
Háskóla íslands. Einn fyrirlesturinn fjallaði
um þær siðferðilegu og réttarheimspeki-
legu deilur um réttmæti eða óréttmæti
dauðarefsingar sem blossað hafa upp með
reglulegu millibili, nú síðast með aftöku
Tucker. Það er ekki komið að tómum kofan-
um hjá þeim hjónum um þessi málefni, en
Hugo Tucker og Constance Putnam eru
bæði ötulir talsmenn þess að dauðarefsing
verði afnumin í Bandaríkjunum og sérstak-
lega hefur Bedau verið þar áberandi í bar-
áttunni.
Árlegar meðaltalstölur fyrir árin 1990 til
1997 sýna, að sögn Bedau, um tuttugu og
tvö þúsund morð í Bandaríkjunum, sextán
þúsund handtökur vegna þessara morða og
tíu þúsund sakfellingar. Þar af voru tvö til
fjögur þúsund tilfelli þar sem sá seki var
„hæfur“ til aftöku, þ.e. var dæmdur fyrir
morð af því tagi sem dauðarefsing þótti
eiga við um. Af þessum tvö til fjögur þús-
undum voru 250 dæmdir til dauða og þar af
voru fjörtíu teknir af lífi. Sú tala er eins og
hinar meðaltal fyrir árin átta, en hefur
hækkað jafnt og þétt undanfarin ár. Rétt er
að hafa í huga að tölurnar um fjölda morða,
handtökur og sakfellingar eiga við um öll
Bandaríkin, en þar sem sum fylki þeirra
leyfa ekki dauðarefsingu, skekkist saman-
burðurinn þegar litið er til þeirra sem þykja
„hæfir“ til þess að sæta dauðarefsingu, eru
dæmdir til dauða og teknir af lífi.
A meðan löglegum aftökum fjölgar,
fækkar ekki morðunum, en varnaráhrifin
eru þó ein af sterkustu rökunum sem fylgj-
endur dauðarefsingar þykjast hafa í vasan-
um. Fjöldi kannana hefur sannreynt að það
er heldur engin fylgni milli fjölda morða í
þeim fylkjum sem beita dauðarefsingu og
þeirra sem beita henni ekki, þ.e. ekkert
sýnir að menn myrði ekki í fyrrnefnda
hópnum af ótta við rafmagnsstólinn eða eit-
ursprautuna. Hvað varðar morð innan fang-
elsisveggja, þar sem fórnarlömbin eru ým-
ist fangar, fangelsisverðir eða gestir, hafa
kannanir líka sýnt að þau eru alla jafna
framin af föngum sem sitja inni fyrir aðra
glæpi en morð.
Það er erfitt að hreyfa hér mótmælum
þegar staðreyndirnar tala sínu máli. Með-
mælendur dauðarefsingar eiga önnur rök í
pokahominu, nefnilega þau að þeir sem
gerist sekir um hryllileg morð eigi skilið að
týna lífinu sjálfír. I því sé réttlætið falið.
Þessi rök hafa að sögn Hugo Bedau og Con-
stance Putnam átt vaxandi vinsældum að
fagna síðastliðin fimmtán ár eða svo, vænt-
anlega í samræmi við staðreyndirnar sem
eyða fyrrnefndu rökunum um aftökur sem
fyrirbyggjandi aðgerðir. Það er sem sagt
réttlátt að fyrir þann glæp að taka líf ann-
ars manns, skuli maður gjalda með lífi sínu.
Gott og veí, en hvað með þá glæpamenn
sem til dæmis nauðga eða limlesta? Ættu
ekki þessi sömu rök að hníga að því að eðli-
legar og réttlátar refsingar fyrir slíka glæpi
væru nauðgun og limlesting, spurðu hjónin
Hugo Bedau og Constance Putnam.
Hér eru enn ótalin peningarökin, þ.e. að
með því að lífláta morðótt glæpahyskið
sparist skattpeningar sem ella færu í uppi-
hald innan fangelsisveggja. Hérna gleymist
að réttarhöld vegna glæpa sem varða
dauðarefsingu eru alla jafna þau dýrustu
sem um getur, bæði umfangsmikil og tíma-
frek. Eftir að dómur hefur fallið og áfrýjun-
arferlið tekur við, rýkur kostnaður upp úr
öllu valdi. Verður margfalt meiri en súpa og
brauð í fangelsi þó í nokkra áratugi sé.
Þessi rök eru eiginlega þau ógeðfelldustu.
Ef meta á mannslífið þannig til fjár, af
hverju þá ekki bara að drepa alla glæpa-
menn og spara fúlgur? Svo má kannski líka
leita á önnur mið með niðurskurðarhnífinn?
Með dauðarefsingunni er stórveldið
Bandaríkin í félagsskap með þjóðum á borð
við Kína, íran, írak og Suður-Afríku, þjóð-
um sem alla jafna eru þekktar fyrir virðing-
arleysi fyrir mannréttindum þegnanna. Það
er þó ekki langt síðan sum Evrópulönd af-
námu dauðarefsingu, Bretland árið 1971,
Frakkland árið 1981. Stór hluti Bandaríkja-
manna vildi frekar sjá land sitt í síðar-
nefnda hópnum þó fréttir berist gjaman af
því að meirihluti þjóðarinnar sé fylgjandi
dauðarefsingu. Til dæmis má nefna könnun
sem gerð var í Kaliforníu árið 1990. Rétt
rúm 80% aðspurðra voru í fyrstu umferð
fylgjandi dauðarefsingu en þegar fólk var
beðið um að velja á milli dauðarefsingar og
lífstíðarfangelsis án möguleika á náðun,
breyttist hlutfallið, aðeins 26% voru þá
fylgjandi dauðarefsingu. Ótti fólks við að
glæpamenn fái að leika lausum hala ræður
svörunum. Hæstiréttur Bandaríkjanna kýs
að bregðast við þessum ótta með sýndar-
lausn. Órlítill hluti dæmdra morðingja geld-
ur fyrir þá sýndarmennsku með lífi sínu.
HANNA KATRÍN FRIÐRIKSEN
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. MARZ 1998 3