Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1998, Qupperneq 4

I
1
ískri menningu Grikkja og Rómar og samruna
þessara heimsmynd í heildstæða menningar-
heild. Samfélagsgerðin var mótuð af kenning-
um kirkjunnar og kirknanna eftir siðaskipti.
Vísirinn að raunvísindum 17. aldar varð
grundvöllur kenninga heimspekinganna, fíló-
sófanna, á 18. öld og þeirra höfunda sem sam-
tengdust þeim á einn eða annan hátt. Voltaire
og Rousseau og ekki síst Diderot fundu lausn
mannheima úr álögum í „skynseminni" og með
beitingu skynseminnar afhjúpuðu þeir grund-
völl þjóðfélagsgerða Vesturlanda, en sá
grundvöllur byggðist á hjátrú, óréttlæti og
kúgun og heimsku. Samfélagsgerðin var ill,
reist á lygum og falsi. Og hvers var sökin?
Fram til þessa hafði enginn dirfst að
ákæra þann, sem nú var dreginn fyrir
dómstól skynsemi og upplýsingar, sem
var Kristur. Það var ekki óskað eftir
siðbót, upplýsingamenn kröfuðust þess
að Krossinn yrði fjarlægður. Þeir af-
neituðu sambandi Guðs og manns,
neituðu öllum guðlegum opinberunum,
kraftaverkum, trú á uppheiminn, á
endurlausn og sigur á dauðanum.
Heimur mannanna var jörðin, hér og
nú. Þessar kenningar hnigu allar að því
að þurrka út kristna heimsmynd, sem
mótað hafði sögu og mannlíf Vestur-
landa í á annað árþúsund. Trúarleg út-
listun mannlegs tilgangs og örlaga stóðst
ekki ljós og birtu upplýsingarinnar.
Voltaire skrifaði „Ecrasez l’infáme“, malið
niður eða útþuirkið svívirðuna, þar átti hann
við þá stofnun sem hann taldi vera grundvöll
og réttlætingu hins úrelta samfélagsforms. Og
í stað þessa þjóðfélags var þjóðfélag upplýs-
ingarinnar á næsta leiti.
En þrátt fyrir fordæmingu guðs-kristni þá
var Guð í náttúrunni, þótt hann væri fjarlægur
og snerti ekki líf hvers og eins. Guðstrú,
deismi, var samkvæm skynseminni, orsök alls,
kveikja tilverunnar, skapari heimsins, hinn
„mikli stærðfræðingur", skapari náttúrunnar
og þar með „úr“ tilverunnar, „úrsmiðurinn
mikli“, en síðan gekk klukkan eða úrið án
frekari afskipta úrsmiðsins. Þessi heimsmynd
RITI Inga Sigurðssonar: Hug-
myndaheimur Magnúsar Steph-
ensen, segir á bls. 92: „Athyglis-
vert er, að Magnús segir í bréfi til
sr. Jóns Jónssonar á Möðrufelli,
að þýski heimspekingurinn
Immanuel Kant hafi haft mikil
áhrif á lífsskoðun sína...“ Kant
skrifaði ritgerð um upplýsinguna; „Beantwor-
tung der Frage: Was ist Aufklárung?" 1784.
Isaiah Berlin telur þessa ritgerð með bestu
styttri ritgerðum Kants. í þessari ritgerð
svarar Kant spurningunni í stuttu máli.
„Að vera upplýstur er að vera ábyrgur,
jafnvel þegar hlýðni við lögleg yfírvöld
er skylda, að vera sjálfstæður í vali
sínu, að ákveða sjálfur val sitt: láta
ekki leiðast af öðrum, sem ómálga
barn...“ Ritgerð þessi er m.a. hörð
fordæming allrar forsjárhyggju,
sama hve mjúkir hanskar hennar
virðast. Motto ritgerðarinnar er:
„Sapere aude“ - Haf þoran vizku að
leita - Þýðing bréfa Horazar, fyrri
bókin, annað bréf Rv. 1864.
Upphaf upplýsingarinnar var
skynsemisstefnan - rationalisminn -
með upphafi raunvísinda á 17. öld í
Vestur-Evrópu. Descartes og Bacon
og íylgjendur Galileos og Newtons
reistu skoðanir sínar á náttúrubundn-
um sannleika, náttúrurétti eða náttúru-
lögmálum og heilbrigðri skynsemi. Alex-
ander Pope orti: „Nature and Nature’s law
lay hid in night/ God said, let Newton be!
and all was light.“ Enlightenment - upplýsing.
Lumi'eres var franska hugtakið yfir þessa
dögun skynseminnar. Og þýska hugtakið Auf-
klárung und Licht, Freiheit und Licht, upplýs-
ing, uppljómun og Ijósið gerði menn frjálsa.
Höfuðkenning frönsku „philosophanna" um
miðja 18. öld, var að manneðlið væri í grund-
vallaratriðum það sama á öllum tímum og alls
staðar og maðurinn væri ein tegundanna, eins
og dýr og plöntur væri maðurinn ákveðinnar
gerðar, hlýddi vissum líffræðilegum og and-
legum lögmálum, sem væru honum inngróin;
MAGNÚS STEPHENSEN. Hugsjónin um „manneskjuréttinn" var inntak kenninga sem hann
kynntist í Skálholti og síðar við nám í höfuðborg íslands, Kaupmannahöfn.
UPPLýSINGIN OG
MAGNUS STEPHENSEN
því mætti skilgreina eðli mannsins. Því var
trúað að við manninn sem hluta náttúrunnar
mætti beita samskonar aðferðum og náttúru-
fræðingar og vísindamenn beittu til þess að
komast að þeim lögmálum sem giltu fyrir aðr-
ar dýrategundir og í plönturíkinu. Með því að
beita rannsóknaraðferðum reistum á heil-
brigðri skynsemi væri gjörlegt að kortleggja
eðli mannsins og ákveða þær aðferðir sem
skynsamlegastar væru til þess að hann mætti
njóta frelsis og réttlætis. Til þess að þetta
gæti gerst, þurfti að hreinsa burt hjátrú,
þekkingarleysi, andlega leti, fordóma og fyrst
og fremst þau öfl, sem höfðu hag af því að
halda manninum í hlekkjum fáfræði og
heimsku, og voru ástæðan fyrir hörmungar-
sögu mannkynsins, spillingu og grimmd, sem
voru ákveðin með lögum og úreltum venjum.
„Maðurinn er fæddur frjáls, en alls staðar sé
ég hann í hlekkjum" Rousseau.
Um miðja 18. öld hófst barátta áhrifamesta
höfundar aldarinnar, Voltaires, og annarra,
gegn heimsmynd sem var grundvölluð á „falli
mannsins" og lauk ófrjávíkjanlega með dóms-
degi, og fyrir nýrri heimsmynd, þar sem ljós
skynseminnar vísaði veginn til framfara
mannkynsins. Framfarir fyrir eigin tilverknað
hófust með frönsku heimspekingunum og
framhaldið varð í ritum Wielands, Humes,
Lessings, Malbys, Kants og Condorcets.
Hugtakið framfarir táknaði hér leiðina til
hamingju mannkynsins, til frelsis, réttlætis og
bræðralags.
Frumkvöðlar skynsemisstefnunnar voru
Descartes og Baeon og þar með rufu þeir þá
helgi sem heimsmynd kirkjunnar hafði fest.
Þótt þeir ásamt fylgismönnum sínum virtust
forðast að hefja beina gagnrýni á kenningar-
kerfí kirkjunnar og yrðu því ekki sakaðir um
afneitun - atheisma -, þá hefjast beinar árásir
á kirkjuna með sporgöngumönnum þeirra,
upplýsingamönnum 18. aldar.
Vestræn menning var reist á kenningum
kirkjunnar allt frá heilögum Agústínusi, klass-
EFTIR SIGLAUG BRYNLEIFSSON
Upphaf Upplýsingarinnar var skynsemisstefnan -
rationalisminn - með upphafi raunvísinda á 17. öld
í Vestur-Evrópu. Descartes og Bacon og fylgjendur
Galileos og Newtons reistu skoðanir sínar á
náttúrubundnum sannleika, náttúrulögmálum
og heilbrigðri skynsemi.
MONTESQUIEU hafói m.a.
geysileg áhrif á Katrínu II
Rússadrottningu.
ROUSSEAU. Bæði hann fleiri
upplýsingarmenn afneituðu
sambandi Guðs og manns,
neituðu öllum guðlegum op-
inberunum, kraftaverkum, trú
á uppheiminn, á endurlausn
og sigur á dauðanum.
VOLTAIRE: Malið niður eða
útþurrkið svívirðuna, skrifaði
hann. Þar átti hann við þá
stofnun sem hann taldi vera
grundvöli og réttlætingu hins
úrelta samfélagsforms.
sýndi mönnum svo ekki varð misskilið, að
maðurinn var skapari eigin örlaga og sú sköp-
un var byggð á skynseminni og upplýsingunni,
vísindalegum rannsóknum, raunskyni. Heim-
urinn var baðaður ljósi. Og Voltaire kvað enn:
„Ef Guð væri ekki til, þá yrði að skapa hann“.
Þá fæddist sú „æðsta vera“ höfuðsmðurinn og
skapari náttúru, skynsemi og upplýsingar.
Upplýst einveldi
Frönsk menning, tíska og stjórnarhættir
höfðu mótað evrópskar yfirstéttir og stjórnar-
form konungsríkja Vesturlanda frá því á 17.
öld. Sólkonungurinn, Lúðvík XIV. var hin
mikla fyrirmynd, hallirnar og hirðin í Versöl-
um voru stældar um meginland Evrópu.
Franska var annað mál yfirstéttanna og les-
efnið franskar bókmenntir.^ París var menn-
ingarhöfuðborg álfunnar. A 18. öld var af-
kastamesti og snjallasti höfundur Frakka
Voltaire. Það voru bein áhrif hans og kenning-
ar um nýtt stjórnarlag, „upplýst einveldi",
sem mótuðu hugmyndir Friðriks II. Prússa-
konungs, Jóseps II. keisara Habsborgarríkis-
ins og Katrínar II. drottningar Rússaveldis.
„Konungur af Guðs náð“, konungsdæmi for-
tíðarinnar, þegar litið var á konunginn, hinn
smurða konung, sem heilaga persónu, sem var
fulltrúi Krists og veraldlegur valdhafi og bar í
sér tvær persónur. (Sbr. Ernst H.
Kantorowicz: The King’s Two Bodies, Pr-
inceton University Press 1957) Með afhelgun-
inni sem var forsenda upplýsingar-stefnunnar,
varð veraldlegt vald konungsins algjörlega af
þessum heimi, sá æðsti burokratanna, þjónn
þjóðarinnar, eins og Friðrik mikli Prússakon-
ungur orðaði það.
Þótt hinir upplýstu einvaldar væru fylgj-
endur upplýsingastefnunnar í orði, þá voru að-
stæður í ríkjum þeirra oftar þess eðlis, að
ógerningur var að framkvæma eða framfylgja
upplýstri stjórnarstefnu á borði. í trúmálum
var staða þeirra erfið og afnám sérréttinda að-
alsins ekki síður. Hagkvæmari og skilvirkari

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21.MARZ1998