Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1998, Blaðsíða 5

VIÐEY. Magnús Stephensen dómstjóri keypti Viðey 1817 og kom þar upp prentsmiðju sem var starfrækt 1819-44
stjórnsýsla rakst á forn réttindi aðals og
klerka.
Voltaire var einhver magnaðasti áróðurs-
maður meðal rithöfunda sem uppi hefur verið,
háðskur, hugkvæmur og mjög snjall stílisti.
Um hans daga var franskan alþjóðamál, en
kunnátta í frönsku utan Frakklands var bund-
in yfirstéttunum og á Frakklandi var mikill
hluti almennings ólæs. Áhrif upplýsingamanna
náði því „aðeins" til yfírstéttanna, en það
nægði. Afhelgunin og krafan um borgaraleg
réttindi, mannúðlegra réttarfar og óheft
prentfrelsi, tjáningarfrelsi og séreignarrétt
náði eyrum og skilingi þeirra sem löndum
réðu og þeirra sem mótuðu hagkerfið. Voltaire
stóð í bréfasambandi við fjölda áhrifamanna,
þar á meðal Friðrik mikla og Katrínu II.
Friðrik mikli var mjög raunsær og auk þess
vel kyniskur. Hann taldi konungsdæmið rétt-
lætast af verkum konungsins, ef þau stuðluðu
að meiri hagsæld þegnanna og liprari stjórn-
sýslu og þar með hagkvæmnisþróun samfé-
lagsins, þá hafði „Pjóni þjóðarinnar" tekist
verk sitt. Uppeldi þjóðarinnar var lykillinn að
hagsæld og hamingju og því bar að veita öllum
almenningi aðgang að ríkisreknu fræðslukerfí,
eins og „upplýstir einvaldar" reyndu. í skóla-
kerfi þeirra var hagnýt fræðsla höfuðatriðið.
Friðrik II. lagði blátt bann við pyndingum til
að knýja fram játun sakborninga, hann játaði
kristindóm í orði og þótt hann réttlætti víst
frjálsræði þegna sinna og leyfði þeim að tala
og skrifa að eigin vild, þá réð hann og hafði allt
í hendi sér, embættismannakerfið varð það
konungshollasta í Evrópu og prússneski her-
inn fremsti her Evrópu. Jósep II. keisari var
mikill upplýsingarmaður og hann var frá-
brugðinn Prússakonungi að þvi leyti að hann
var einlægur í trú sinni á skynsemisstefnu og
upplýsingu og var auk þess trúaður. Friðrik
II. kallaði hann „bróðir minn, kórdrengurinn".
Keisarinn taldi að ríkisvaldið skyldi vera
þjónn skynseminnar og hafi einhver land-
stjórnarmaður verið heill upplýsingarstefn-
unni, þá var það Jósep II.
Hann kom á skólaskyldu, leitaðist við að
létta ánauðinni af bændum, fækkaði stórum
klaustrum, takmarkaði mjög samband páfa við
stjórnendur kirkjunnar í löndum sínum og
vann að því að gera kirkjuna að deild innan
Stjórnarráðsins. Réttarfarið var lagað að hug-
myndum upplýsingarinnar og pyndingar
bannaðar. Jósep II. var sívinnandi og hann
fylgist grannt með því að fyrirmæli sín væru
framkvæmd. Hann ætlaði sér hvorki meira né
minna en að gera gjörvallar þjóðir undir sinni
stjórn að „skynsemisverum", og það á skömm-
um tíma.
Katrín II. Rússadrotting varð þegar í æsku
altekin af kenningum Voltaires, Diderots og
Montesquieus, áhrif þess síðast nefnda urðu
kveikjan að „Fyrirmælum" sem ætluð voru
nefnd, sem átti að endurskoða og samræma
rússneska réttarkerfið og lög. Sú tilraun rann
út í sandinn, gjáin var of víð milli evrópsks
raunveruleika og rússnesks. Afskipti hennar af
kirkjunni urðu þau að jarðeignir kh-kjunnai-
voru gerðar að ríkiseign og tvær milljónir
ánauðarbænda urðu nú eign ríkisins. Tilhlaup
Katrínar II. til skynvæðingar rússnesks samfé-
lags lét meginhluta þjóðarinnar algjörlega
ósnortinn. En hún dó í þeirri trú að upplýsingin
gæti leitt mannkynið áleiðis til hamingjunnar.
Voitaire kallað Norðurlandaþjóðirnar
„peuples libres sous les rois“, frjálsar þjóðir
undir konungsstjórn. Búauðgistefna og þar
áður „veraldlegur" píetismi hafði mótað
stjórnarstefnu Danmerkur fram að skömmu
valdaskeiði Struensees, sem stóð fyrir bylt-
ingu að ofan, hægfara endurbætur í stjórn-
kerfinu vottuðu velferðareinveldi eins og sjá
má af afskiptum dönsku ríkisstjórnarinnar af
íslandsmálum á síðari hluta 18. aldar.
Hinar hatrömmu árásir á kirkjuna ollu því
að mótmælendakirkjur Vestur-Evrópu leituð-
ust við að samræma skynsemi og kristna trú.
Forsjárhyggja Guðs, forsjónin og mannúð
urðu áhersluatriðin, réttrúnaðurinn var á und-
anhaldi og skynsemis-kristindómur eða
praktískur kristindómur varð víða arftaki rét-
trúnaðarins.
Mannréttindayfirlýsingar Bandaríkja-
manna og Frakka voru byggðar á kenningum
uppiýsingarmannanna og samfélag samkvæmt
þeim kenningum upphófst í Bandaríkjum
Norður-Ameríku, en hlé varð á þeim fram-
kvæmdum í Vestur-Evrópu eftir fyrsta skeið
frönsku stjórnarbyltingarinnar, Með terrorn-
um og hervirkjum Napóleons varð afturhvarf
um Vestur-Evrópu eða fráhvarf frá hugsjón-
um upplýsingarinnar um aukið frelsi einstak-
lingsins. Á 18. öld var krafan um náttúrurétt
hvers og eins aðeins „utopía“, en hugsjónin
lifði og upp af þeirri kveikju spruttu lýðræðis-
samfélög Evrópu á 19. öld.
Hugmyndaheimur Magnúsar
Stephensens
Hugsjónin um „manneskjuréttinn" var inn-
tak kenninga Magnúsar Stephensens, sem
hann kynntist í Skálholti og síðar við nám í
höfuðborg íslands, Kaupmannahöfn. (í hinu
ágæta riti Inga Sigurðssonar: „Hugmynda-
heimur Magnúsar Stephensens" Hið íslenska
bókmenntafélag 1996.)
Magnús lýsir dvöl sinni í Noregi í Hólma-
garði hjá Þorkeli Fjeldsted, en þar dvaldi
Magnús síðari hluta árs 1783 og fram á árið
1784, þegar hann komst til Islands. Ástandið
hér á landi var þá eins og það gat verst orðið,
eftir Móðuna. Misræmið á milli umhverfisins í
Noregi og hér á landi var hrikalegt. Magnús
Stephensen fæddist 27. desember 1762. Þor-
kell Jóhannesson lýsir árferði og landshögun á
síðari helmingi 18. aldar svo: „en er hér var
komið sögunni, var sem undanfærið, bilið milli
áfalls og bráðs voða, væri mjórra en nokkru
sinni fyrr“.
I riti Inga Sigurðssonar er að finna lýsingu
og umsagnir um lífsskoðanir Magnúsar Steph-
ensens og ævisögu hans. Til er skrá um bóka-
safn hans og af líkum má ráða hvaða rit hann
hefur kynnt sér, sem ekki eru þar á skrá, en af
hvoru tveggja má ráða að Magnús hefur verið
gjörkunnugur ritum „heimspekinganna" og
úrvinnslu þeirra í dönskum og þýskum bún-
ingi. Viðhorf Magnúsar í sagnfræði koma
gleggst fram í „Eftirmælum 18. aldar" sem
Ingi Sigurðsson telur með réttu meðal merk-
ustu sagnfræðirita sem „íslendingar höfðu
samið fram til þess tíma“ ásamt þáttum um
sagnfræði í öðrum ritum Magnúsar. Skoðun
Magnúsar á stjórn Danakonunga hér á landi
er fyllilega raunsönn, allt frá 1662 var viðhorf
landsstjórnarmanna í Danmörku mótað af
„velferðarhyggju", ekki síst þó eftir að áhrifa
píetismans og búauðgistefnunnar tekur að
gæta um stjórnsýslu, hvað þá upplýsingarinn-
ar. Magnús var í rauninni hinn fullkomni
„upplýsingarmaður“ og hvergi kemur þetta
skýrar fram en í riti hans „Ræður Hjálmars á
Bjargi", eins og Ingi Sigurðsson ályktar rétti-
lega.
Skoðanir Magnúsar á þýðingu höfuð-bjarg-
ræðisvega íslendinga hafa vafalaust mótast af
áhrifum fóður hans, en samkvæmt því taldi
hann landbúnað höfðuðbjargræðisveg þjóðar-
innar, eins og sagan vottar ótvírætt. Sjávarút-
vegur var í hans augum auka-búgrein, sem
hafði ekki þá lykilþýðingu sem sumir samtíð-
armenn Magnúsar töldu hann hafa. Magnús
Stephensen var konunghollur og fylgismaður
upplýsts einveldis, mannúðarmaður og trú-
maður eins og Ingi Sigurðsson lýsir trúaraf-
stöðu hans.
Höfundi Hugmyndaheims M. St. hefur tek-
ist að skrifa fyrstu ævisögu íslensks valda-
manns, þar sem andleg mótunarsaga persón-
unnar er rakin og ritið er jafnframt mjög
vönduð saga þjóðarinnar.
Auk þess er ritið almenn hugmyndasaga
upplýsingarinnar. Höfundur fjallar einnig um
útgáfustarfsemi Magnúsar, en með tímaritum
og íræðandi ritum náði hann að kynna íslend-
ingum mannúðarstefnu upplýsingarinnar og
menntastefnu. Hafi „Eftirmæli 18. aldar“ ver-
ið merkasta sagnfræðirit í Islandssögu á sín-
um tíma, þá er „Hugmyndaheimur Magnúsar
Stephensens" merkasta ævisögu- og sagn-
fræðirit sem skrifað hefur verið á ofanverðri
20. öld.
Heimildir: Paul Hazard: European Thought in the
Eighteenth Century. Hollis & Carter 1954. Gerald R.
Cragg: The Church and the Age of Reason 1648-1789.
Penguin 1966. Peter Slotordijk: Kritik der zynischen
Vernunft, I-II. Suhrkamp Verlag 1983. Ulrich Im
Hof: The Enlightenment. Blackwell 1997.
Höfundurinn er rithöfundur.
JÓHANNA ÝR
JÓNSDÓTTIR
AÐDÁUN
MEÐ VAFA-
SÖMU ÍVAFI
Snjórinn er farinn.
Rigningin kom og tók hann með sér
í endurvinnsluna.
Hann hvarf svo tígulega,
hljóðlega á braut.
Þú tókst ekki eftir því.
Einsog sönn dama hvarf
hann af sjónarsviðinu,
án vitundar okkar.
Hreina lyktin, sem ætíð
fyllir loftið eftir rigningu,
er svo mögnuð og ljúf í senn.
Hreinleiki umhverfisins
er þó vafasamur.
En samt er allt svo fallegt.
Ég sit hér og átta mig á hve lífíð
getur verið yndislegt.
Magnað í einfaldleika sínum.
Við vitum öll hve lífíð getur verið
erfítt, grimmt.
En hamingjustundirnar!
Svona stund einsog þessi.
Rétt eftir rigningu.
Þegar heimurinn stendur kyrr í
virðingu.
Virðingu fyrir kraftaverki lífsins.
Undarleg þögn sem einungis erhægt
að fínna á svona stundu.
Og einfaldleiki lífsins heillar mig,
gleður mig.
Gerir mig máttvana, orðlausa.
Og með gleði í hjarta teygi ég hönd
mína
niður í blautt grasið.
FyE mig, öhmð af tilveru þess ogsegi:
„Já, lífíð er dásamlegt“, með tárin í
augunum.
Það byrjar aftur að rigna og með
skelfíngu
átta ég mig á því að ég hef ekki
regnjakka
og bölsótast út í þessa ömurlegu
íslensku veðráttu endalaust!
Höfundurinn er ung stólka í Vestmannaeyjum.
KRISTÍN JÓNA
ÞORSTEINSDÓTTIR
FANGI
FROSTSINS
Setið á verönd hins nýja lífs
sólin hefur þerrað döggina
sem lá á greinum trjánna
glitrandi sem gimsteinar
niður vatnsins heyrist frá ánni
er vatnið rennur viðstöðulaust
eitthvert svo langt áfram
án þess að vera að fara
nokkuð sérstakt
bara lætur sig fíjóta
Frostið hefur fangað döggina
sem lá á grasinu
fangað hana og hneppt í hvítt þang
sem liggur á jörðinni
fangi þar til sólin hefur brætt frostið
svo vatnstaumarnir renna niður
hlíðina
markmiðið er áin
sem fíýtur
svo fíýtur áin
fíýtur niður að sjó
og enginn veit að þar fíýtur döggin
sem var einu sinni fangi
en ernú frjáls
og fíýtur og fíýtur.
Höfundurinn er hljóðfæraleikari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. MARZ 1998 5