Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1998, Blaðsíða 7

GYÐINGAR neyddir til að þvo götur með litlum burstum og sýruupplausn í Austurríki árið 1938.
FELIX Fuchs 19 árum eftir að hann var á íslandi. Myndin er STEFANIE Karpelens-Fuchs á tröppum Árness á Seltjarnarnesi, húss Jónasar
passamynd úr fyrstu bandarísku vegabréfsumsókn hans ár- Sveinssonar læknis, sem skaut skjólshúsi yfir Fuchs-hjónin. Stefanie heldur
ið 1958. Ljósmynd. State Department Washington. hér á Reyni Jónassyni.
vegabréf ef hann er ekki á svörtum lista í Vín.
Um þetta þarf að senda skeyti. Er viljugur að
taka á móti Fuchs.
Tilkynnti ég Dr. Jónasi Sveinssyni þetta
með þeirri viðbót, að við getum ekkert gert
fyrr en að það er komið í ljós, hvort hægt er að
fá þýskt vegabréf; að við munum svo gjarnan
skrifa til Kbh., en að það sé 99% öryggi fyrir
því að F. fái ekki vegabréfsáritun, þar sem
hann hefur ekki löglegt vegabréf.
Jónas Sveinsson ætlar nú að senda Fuchs til
Timmermans, en efast um að hann fái vega-
bréf, þar sem hann hafí svo að segja flúið frá
Austurríki til að lenda ekki í fangabúðum, þótt
haldið sé fram að hann hafi ekki komist í tæri
við lögregluna. *)
Hann varð að láta af hendi allar eigur sínar
til þess að fá vegabréfsáritun, sem gaf rétt til
að snúa aftur til Þýskalands, og ritaði hann
undir það að hann myndi aldrei snúa aftur.
Ef honum verður vísað úr landi, verður það
jú til Þýskalands, sem varla getur neitað að
taka á móti honum. Við höfum ekki áhuga á
þessu, sagði Timmermann; þess vegna mótfall-
inn því að gefa honum vegabréf, sem gerir hon-
um kleift að halda sig í burtu.
Jónas Sveinsson lýsir því yfir að Fuchs gerir
sjálfur ráð fyrir því að lenda í fangabúðum, ef
honum yrði vísað úr landi. Hann hefur í hyggju
að fyrirfara sér með konunni, ef honum verður
vísað úr landi án þess að hafa fengið möguleika
á því að fara annað.
Heil Hitler!
12/11 ‘38 Br.
*) Hljómar grunsamlega, en allt jú hugsanlegt
í Þýskalandi.
Vantrú
Þetta minnisbréf sendiráðsfulltrúans sýnir
að mál gyðingsins Felix Fuchs var danska
sendiráðinu afar vandasamt. Dönsk og íslensk
lög gáfu litla sem enga möguleika. Þýska sendi-
ráðið hafði ekki áhuga á að gefa hjónunum
vegabréf fyrir þýska þegna. Brun var heldur
vantrúaður á aðstæður hjónanna, nema ef þau
hefðu átt í útistöðum við yfirvöld í heimalandi
sínu, sem voru algeng viðbrögð danskra emb-
ættismanna. Hann bætir þó við, að allt sé
mögulegt í Þýskalandi. Kaldhæðnislega kveðju
sendiráðsstarfsmannsins, „Heil Hitler", til
sendiherrans, ber greinilega að skilja sem ein-
hvers konar skírskotun til þess að allt gæti
gerst í Þýskalandi af völdum Hitlers. Þess ber
þó að gæta, að kveðja eins og þessi var alls ekki
venjan í dönskum sendiráðum og átti vart við.
C.A.C. Brun fylgdi hins vegar, eins og fjöld-
inn allur af dönskum embættismönnum, harð-
neskjulegum reglugerðum, sem ekki tóku tillit
til ríkjandi aðstæðna. Þótt flestum dönskum
gyðingum hefði verið bjargað til Svíþjóðar í
frækilegri aðgerð árið 1943 var áhugi danskra
yfirvalda minni á því að bjarga þeim erlendu
gyðingum sem knúðu á dyr Danaveldis í lok 4.
áratugarins. Það sama er hægt að segja um yf-
irvöld hinna Norðurlandanna og ekki síst yfir-
völd hér á landi, sem að hluta til fylgdu reglum
sem settar voru í Danmörku. Nýjar rannsóknir
sýna að félags- og dómsmálaráðherra Dana á
4. og 5. áratugnum, sósíaldemókratinn K.K.
Steincke, var ásamt ríkislögreglunni eins og
skósveinn Gestapos í Danmörku í málum varð-
andi flóttamenn af gyðingættum. Danska
vinnumálastofnunin var þeirrar skoðunai-, að
of stór straumur gyðinga myndi skapa gyð-
ingahatur og utanríldsiráðuneytið studdi ríkis-
lögreglustjórann í þeirri skoðun, að afstaðan
gagnvart flóttamönnum yrði að vera hörð.
Fulltrúi í utanríkisþjónustu Dana lýsti því yfir
á norrænum fundi í Osló snemma árs 1939, „að
í Danaveldi hefði aðilum sem sæju um vega-
bréfaskoðun verið fyrirskipað að vísa úr landi
útlendingum, sem ekki höfðu landgöngleyfi; að
þessi ráðstöfun hefði tekist vel og hefði í raun
aðeins komið niður á gyðingum. Ef einhverjir
gyðingar hefðu sloppið í gegn, hefðu þeir verið
sendir úr landi.“ Búast má við því að C.A.C.
Brun hafi unnið eftir slíkum óskrifuðum fyrir-
mælum, og að íslensk yfirvöld hafi fylgt sams
konar reglum eftir tilmælum frá Kaupmanna-
höfn.
C.A.C. Brun hafði meiri vitneskju um stöðu
mála í Þýskalandi en hinn almenni borgari ut-
an utanríkisþjónustunnar. Ríkjandi lög, reglu-
gerðir, óskrifaðar reglur, og lokuð landamæri
komu hins vegar í veg fyrir að hann gæti hjálp-
að Fuchs hjónunum, þótt hann hefði viljað það.
Vegna lélegs upplýsingastreymis frá Kaup-
mannahöfn til Reykjavíkur hafði Brun orðið
það á að gefa konu, austurrískum gyðingi,
vegabréfsáritun til Kaupmannahafnar sumarið
1938, eftir að Danir höfðu lokað landamærum
sínum fyrir austurrískum gyðingum. Brun
hafði ekki fengið nýjar vegabréfsreglur í hend-
ur nógu tímanlegar. Hann fékk áminningu fyr-
ir þessa „yfirsýn" frá yfirboðurum sínum í
Kaupmannahöfn. Hugsanlega hefur hann þess
vegna viljað sýna betri embættisfærslu gagn-
vart Fuchs hjónunum er þau bar að garði.
öll von úti?
29. nóvember 1938 sendi de Fontenay sendi-
herra langt skeyti til forsætisráðuneytisins í
Kaupmannahöfn, þar sem hann skýrði málið
og vonlausa stöðu hjónanna. Skeytið var þegar
í stað sent áfram til utanríkisráðuneytisins.
Tveimur dögum síðar sendi de Fontenay annað
skeyti, þar sem hann upplýsir að Felix og Stef-
anie hafi fengið loforð um fund í bandaríska
sendiráðinu í Kaupmannahöfn 20. desember,
og að síðasta ferð frá íslandi sé 5. desember.
Þrátt fyrir þetta barst skeyti frá dómsmála-
ráðuneytinu í Kaupmannahöfn og staðfesting á
því frá ríkislögreglustjóranum þann 3. desem-
ber 1938, sem eru svör við síðara skeyti de
Fontenays. Þar er upplýst, að Felix Fuchs og
konu hans hafi verið synjað um vegabréfsárit-
un til Kaupmannahafnar. Þau voru ekki vel-
komin. Þrátt fyrir að bandaríska sendiráðið í
Kaupmannahöfn hefði staðfest við dönsku Rík-
islögregluna, að Felix Fuchs ætti pantaðan við-
talstíma og læknisskoðun í sendiráðinu 20. des-
ember, var beiðni hans um að koma til Kaup-
mannahafnar hafnað. Embætti ríkislögreglu-
stjóra fyrirskipaði 30. nóvember lögreglustöð
einni í Kaupmannahöfn að vera viðbúin komu
hjónanna og fyrirskipaði að þau ætti að senda
með fyrstu ferð aftur til íslands ef þau birtust.
Hjálp Jónasar Sveinssonar og annarra góðra
manna til að bjarga dr. Fuchs og konu hans til
Bandaríkjanna, þar sem þau fengu ekki dvalar-
leyfi á Islandi eða í Danmörku, virtist að engu
orðin.
Til Hafnar
Fuchs hjónin sigldu þrátt fyrir svör danskra
yfirvalda með farþegaskipinu Dronning Alex-
andrine til Kaupmannahafnar þann 5. desem-
ber. Um borð voru einnig C.A.C. Brun og fjöl-
skylda hans á leið í jólafrí. Sonur hans, Erik
Brun, sem var 9 ára árið 1938, minnist ferðar-
innar á þennan hátt:
Faðir minn sat í setustofunni alla leiðina og
talaði þýsku við lítinn mann og unga konu
hans. Hann var læknir. Ég fékk að vita að þau
væru gyðingar og að þau mættu ekki búa á ís-
landi og að þau myndu fara í fangelsi þegar
þau kæmu til Þýskalands. Já, hvað segir mað-
ur níu ára bami?
Eftir komuna til Kaupmannahafnar er hægt
að fylgja hjónunum dag frá degi, þökk sé ítar-
legri skýrslu danskra yfirvalda, sem litu á veru
hjónanna í Danmörku sem glæpsamlegt at-
hæfi.
Klukkan fjögur þann 10. desember lagðist
Dronning Alexandrine að bryggju í Kaup-
mannahöfn. Þar voru mættir lögreglumenn
frá Ríkislögreglunni og liðsafli á lögreglubíl til
að handtaka hjónin. En málin þróuðust á ann-
an veg. C.A.C. Brun og Poul Niclasen, Lög-
þingsmaður, ritstjóri Dimmalættings og full-
trúi Færeyinga í Þjóðþingi Dana, sem hafði
stigið á skipsfjöl í Þórshöfn, töluðu báðir máli
hjónanna og lofuðu að hafa samband við
danska dómsmálaráðuneytið. Brun tjáði lög-
reglumönnunum að hann hefði reynt að fá
hjónin ofan af því að sigla til Hafnar, en þar
sem hjónin hefðu samt ákveðið að yfirgefa ís-
land í neyð, vildi hann hjálpa þeim af fremsta
megni.
Skipstjórinn, sem einnig var yfirheyrður,
upplýsti að skipið myndi ekki sigla aftur til ís-
lands fyrr en 4. janúar. Lögreglumennirnir
gáfu því hjónunum leyfi til að stíga í land.
Felix Fuchs tilgreindi í bréfi sínu til danska
sendiráðsins í Reykjavík, að þau hjónin yrðu
gestir Svend Dyhr, Islandsvej 3 í Lyngby. Dy-
hr var mættur við komu hjónanna og greindi
rannsóknarlögreglumönnunum frá því að Felix
Fuchs væri gamall kunningi sinn, og að hann
væri kominn til að heimsækja sig. Var Dyhr þá
greint frá því að hjónin hefðu ekki dvalarleyfi.
Lofaði hann að ábyrgjast þau og skjóta yfir
þau skjólshúsi meðan þau dveldust í Kaup-
mannahöfn. Dyhr þessi hafði skömmu áður
gifst flóttakonu af gyðingaættum.
Ríkislögreglan uppgötvaði að Gullfoss færi
sína síðustu ferð til Islands fyrir jólin hinn 12.
desember. Reynt var að koma hjónunum um
borð, en áður en það tókst hafði Niclasen lög-
þingsmaður haft samband við danska dóms-
málaráðuneytið og talað máli hjónanna. Það
varð til þess að ákveðið var að þau gætu dvalist
í Kaupmannahöfn til 4. janúar 1939, en yrðu þá
að snúa aftur til Reykjavíkur.
Ný vegabréf
Danska Ríkislögreglan fyrirskipaði ábyrgð-
armanni hjónanna að fara með austurrísk
vegabréf þeirra í þýska sendiráðið og fá ný
nationaldeutsch vegabréf. Ný vegabréf með
stimplinum J bárust lögreglunni 17. desember.
J stimpillinn sýndi „glæp“ hjónanna, þau voru
gyðingar. Hjónin þurftu ektó á þessum nýju
vegabréfum að halda til þess að komast til
Bandaríkjanna, en dönsk yfirvöld, eins ogb-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. MARZ 1998 7