Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1998, Qupperneq 8

V
Jc TTeicheföhtec-ff
unb
rtltf öcr Btutfditn poliiti
m nddiaminiflítium öeo 3nncrn
ni. S-PP (II B) Nr.8172/58.
■n ia Pnh»on oortrrtjniöti 6c(«llp»jn*r» M>
Boturo »*j«ctbrr.
Btilin sn 11. btn ,10• Janusr_ ig32_.
Ptinj-plb:cí|t-5lropt B
Jmlpitíjn: IJD040
An das
Áuswartige Axat
in £ e r 1 i n
Betrifft: Passache aes Juden Felix^^F u c h s_, Keboren am
1899 in Purkersdorf und Stefanlejguchs, geborene Kar-
peles, geboren an 15*8.1901 in Vöslau.
Vorganp;: Dortiges Sc'nreiben vom 24.11.1958 - R 24144 -
Der Jude Fellx P u c h 8 besitzt die deutscne Staatsange-
hörigkeit. Er war in Wien nit dem Fauilienstand Mgeschieden' ge—
meldet, und ist om 51*8.1958 nach Island ausgewandert.
Die Frage der Ausbiii'gerung v;ird zur Zeit gepríift, da sich
Fuchs fiirdie kommunistische Partei österreichs betátigt hat.
Dio als Shefrau Fuchs bezeichnete Judm Stefanie, geborene
Karpeles, war bis 24.8.1958 in Wien als ledige Person gemeldet.
Ich bitte daher, dem Juden Feíix Fuchs nur einen auf scchB
Monate befristeten Pass ausstellen und den Pass der Judin Ste-
fanie Fuchs, geborene Karpeles, oder Stefanie Karpeles ebenfalls
auf die Dauer von 6 tóonaten beschránken zu lassen, öofern diese
Geltungsdauer zur Einreise nach Amerilca áusreichend ist. Ande-
renfallc bip. ich camit eir.verstanden, dass die Passe auf die
zur Sinreise erforderliche Dauer ausgestellt werden. Vor einer
spáteren Verlángerung bitte ich jeduch erneut Riickfrnge zu halten.
Fiir eine tóitteilung iiber die getroffene Entscheidung und den
Personenstand des Felix Fuchs wáre ich
í ' ftV
J'
L37 3992 1“ Auftragei^s
!~1 y ’ gez.: Dr. Zimme
/D
BRÉF SS til þýska utanríkisráðuneytisins, þar sem heimiluð er útgáfa á
bráðabirgðavegabréfi handa Felix Fuchs, svo hann komist til Bandaríkj-
anna. Auswartiges Amt í Bonn.
JÓNAS Sveinsson
læknir. Hjálp Jónasar
skipti sköpum fyrir
björgun Fuchs-hjón-
anna. Ljósmynd í eigu
barna hans.
FELIX Fuchs 78 ára, C.A.C. BRUN er hann
réttu ári áður en var sendiherra Dana á
hann andaðist. Ljós- íslandi 1946-48. Brun
mynd State Depart- reyndist íslendingum
ment Washington, mikil hjálparhella við
Passport Services. lýðveldisstofnunina.
mörg önnur yfirvöld í Evrópu,
virtu fyrirskipun Þjóðverja um
að gyðingar á flótta yrðu sendir
með gömul vegabréf sín í sendi-
ráð Stórþýskalands. Þetta leiddi í
mörgum tilfellum til þess að gyð-
ingar og annað fólk var sent með
næstu lest eða skipi til Þýska-
lands.
Dönsk yfirvöld
strangari en SS?
Þriðja janúar árið 1939 bað
bandaríska sendiráðið dönsk yf-
irvöld um að hjónunum yrði
veittur frestur fram yfir 4. febrú-
ar meðan fréttir bærust frá Vín
um stöðu þeirra á lista yfir vega-
bréfsáritanir. Dönsk yfirvöld
svöruðu því engu, en er nokkrir
danskir læknar við Hafnarhá-
skóla skrifuðu bréf til yfirvalda
um áhuga þeirra á rannsóknum
Fuchs, og Niclasen lögþingsmað-
ur hringdi í K.K. Steincke dóms-
málaráðherra, var dvalarleyfi
hjónanna á síðustu stundu fram-
lengt til 1. febrúar.
Hjónin fengu allra náðarsam-
legast framlengingu á dvöl sinni í
Danmörku, einn mánuð í einu, og
voru á skrá eins og afbrotamenn.
Það er kaldhæðnislegt til þess að
hugsa að á sama tíma hafði SS-
lögreglustjórnin í Berlín, sem
fyrir alla muni vildi losna við gyð-
inga, veitt þýska utanríkisráðu-
neytinu heimild til að bjóða gyð-
ingnum og kommúnistanum Fel-
ix Fuchs bráðabirgðavegabréf,
þó aðeins til 6 mánaða, með
möguleika á framlengingu, svo
þau gætu komist til Ameríku.
Timmermann sendifulltrúa Þjóð-
verja í Reykjavík var tilkynnt
þessi ákvörðun í dulmálsskeyti
stuttu eftir 10. janúar 1939.
Af gögnum Ríkislögreglunnar
í Danmörku má sjá að Felix
Fuchs var kallaður á fund hennar
30. desember og tilkynnt, að ekki
yrði frá því horfið að hann og
kona hans yrðu send með skipi til
íslands 4. janúar, 1939. Yfírvöld
ætluðust til, að þangað gæti hann
fengið senda vegabréfsáritun
sína. Honum var enn fremur til-
kynnt, að ekki væri víst að kona
hans fengi vegabréfsáritun, þar
sem honum hafði láðst að nefna
hana í umsókn sinni í Vín. Þetta
voru gamlar upplýsingar^ sem
byggðust á misskilningi. í lög-
regluskýrslunni er greint frá því
að Felix Fuchs hafi móðgast við
þessar gömlu fréttir lögreglunn-
ar, ekki óskað að ræða málið
frekar og gengið á dyr í miðjum
kliðum. Kom þetta sjálfsöryggi
fióttamannsins lögreglumönnun-
um á óvart, en þeir aðhöfðust
ekkert. Þremur dögum áður en
danska lögreglan kallaði Fuchs í
þessa óþörfu yfirheyrslu hafði sendiráð Banda-
ríkjanna í Kaupmannahöfn mælt með því að
tvær vegabréfsáritanir yrðu sendar frá Vín til
Kaupmannahafnar. Fuchs vissi því, er hann
kom á fund dönsku lögreglunnar, að mái hans
höfðu fengið farsælan endi.
Ein þeirra heppnw
Þann 31. janúar 1939 bárust dönsku lögregl-
unni upplýsingar um að hjónin væru farin úr
landi. Nafn þeirra fannst við eftirlit á lista yfir
farþega til Svíþjóðar. Þau höfðu stigið á skips-
fjöl 15. janúar í Gautaborg sem frjálsir einstak-
lingar. Þau kvöddu ekki dönsk yfirvöld, sem
skiljanlegt var eftir þá meðferð sem þau fengu.
Saga þeirra var ein af undantekningunum.
Hjónin voru meðal þeirra fáu heppnu sem var
hjálpað. Nýjar rannsóknir höfundar þessarar
greinar sýna að fjölda austurrískra gyðinga
með löglegar vegabréfsáritanir var vísað frá
Danmörku í ársbyrjun 1938. Margir sendu
kvartanir til danskra yfirvalda, sem var aldrei
svarað. Smátt og smátt hljóðnaði þessi hópur,
en ungur blaðamaður frá Vín hótaði málssókn
á hendur dönskum yfirvöldum. Honum var
aldrei svarað, en dönsk yfirvöid létu eftir sig
eftirfarandi athugasemd: „hann myndi aldrei
ná langt með því í Vín, þar sem gyðinglegur
lögfræðingur myndi ekki geta hjálpað honum
mikið, og „arískur" lögfræðingur myndi varla
taka mál hans að sér“.
Björgunarmenn
Felix og Stefanie voru afar dugieg að bjarga
sér og höfðu einnig meiri möguleika en margir
aðrir í þeirra sporum. Margir þeirra, sem hér
hafa verið nefndir til sögunnar, lögðu einnnig
sitt af mörkum tii að tvær sálir fengju að lifa
eðlilegu lífi í heimi, sem sturlast af og til af
hatri og fávisku. Fuchs-hjónin stóðu í mikilli
þakkarskuld við mannvininn Jónas Sveinsson
og héldu þau lengi vel bréfasambandi við hann.
Ef hjónin hefðu ekki farið til vinar síns á ís-
landi, hefðu þau aldrei getað unnið sér inn
þann tíma, sem það tók að afgreiða umsókn
þeirra um vegabréfsáritun til Bandaríkjanna.
Brun sendiráðsritari fór í skyndi frá Islandi
til Bandaríkjanna árið 1941 og var mikilvæg-
ur samstarfsmaður Henriks Kauffmanns
sendiherra í Washington. Hann reyndist ís-
lendingum ómetanlegur haukur í horni við
pólítískan undirbúning lýðveldisstofnunarinn-
ar og einnig eftir 1944. Brun varð víða var við
gyðingahatur á ferli sínum. Er hann keypti
sér hús í Washington var honum falið að
skrifa undir skjal þess efnis, að hann myndi
ekki selja gyðingum húsið. Hann lauk ferli
sínum í utanríkisþjónustu Dana sem sendi-
herra í Vín.
Svend Dyhr, sem hjálpaði hjónunum í Kaup-
mannahöfn, gerðist andspymumaður við inn-
rás Þjóðverja. Hann var handtekinn árið 1943
og færður í hinar illræmdu fangabúðir í Neu-
engamme við Hamborg, þaðan sem hann kom
nær dauða en lífi árið 1945. Hjálp hans við gyð-
inga var hugsanlega meðal þeirra saka, sem
ollu fangabúðavist hans.
Fuchs-hjónin i
Bandaríkjunum
Saga Felix Fuchs og konu hans Stefanie í
Bandaríkjunum er afar brotakennd og hefur
tekið mikinn tíma að fínna upplýsingar um líf
hjónanna þar í landi. Felix Fuchs fékk loforð
um vinnu frá fjölda stofnana í Bandaríkjunum.
Vinnutilboðin voru ef til vill ekki alltaf raun-
hæf, frekar eins konar meðmæli, sem gefin
voru til að bjarga hjónunum. Felix Fuchs vann
fyrst í Chicago og síðar tæpt ár á Beth Israel
sjúkrahúsinu í Boston. Hann er skráður með-
limur í Læknasamtökum Banda-
ríkjanna árið 1940. Hjónin
bjuggu og störfuðu lengstum í
New York, hann til að byrja
með á Mount Sinai spítala. Dr.
David Lehr læknir í New York,
sem sjálfur flýði til Svíþjóðar og
Bandaríkjanna frá Vín 1937,
segir að Fuchs hafi verið virtur
og þekktur nýmasérfræðingur.
Felix Fuchs varð þó að gefa
rannsóknir sínar upp á bátinn,
til að hafa til hnífs og skeiðar.
Arið 1962 seldi hann lækninga-
stofu sína og settist um tíma að
á Mallorka. Hjónin ferðuðust oft
til Evrópu eftir 1958. Þau heim-
sóttu Vín einu sinni eftir við-
skilnaðinn árið 1938. Stefanie
Fuchs andaðist í New York árið
1969. Árið 1975 skrifar Felix
minningargrein um skólabróður
sinn frá Vín í bandarískt lækna-
tímarit. Felix Fuchs andaðist í
maí 1978 í bænum Coduit á Cape
Cod í Massachusetts og er hann
jarðsettur þar. Fuchs-hjónunum
varð engra bama auðið. í hinu
stóra landi, sem tók á móti
Fuchs-hjónunum árið 1939,
hurfu menn auðveldlega í fjöld-
ann, en þó ekki að fullu. Vert er
að muna, að það voru þau örlög
sem margir ætluðu þeim, þjóð
þeirra og trú árið 1938. Þau ör-
lög munu aldrei henda.
Heimildir:
Obirt gögn:
Gögn úr sendiráði Dana í
Reykjavík, varðveitt í Ríkis-
skjalasafni Dana (Rigsarkivet).
Gögn danska Útlendingaeftir-
litsins í Ríkisskjalasafni Dana.
Gögn í National Archives, Was-
hington og
Maryland.
Gögn frá United States Depart-
ment of State, Passport
Services, Washington D.C.
Gögn þýsku utanríkisþjónust-
unnar og SS í Archiv des
Auswartiges Amt í Bonn.
Gögn í Þjóðskjalasafni, Reykja-
vík.
Gögn í Skjalasafni Háskóla ís-
lands í Þjóðskjalasafni.
Uppl. frá Institut der
Geschichte des Medizin, Uni-
versitat Wien, American Med-
ical Association, New York
Medical Academy, Leo Baeck
Institute í New York, Leo Ba-
eck College í London og Isra-
elitische Kulturgemeinde Wien,
State Department Washington.
Viðtal höfundar við Erik Brun í
janúar 1998.
Birt rit:
Beller, Steven 1993. Wien und
die Juden 1867-1938. Böhlau
Verlag. Wien. Bludnikow, Bent.
1991.
Som om de slet ikke eksisterede. Samlerens
forlag. Kobenhavn.
Fuchs, Felix 1938. Blut- und Saftsrömung in
der Niere. í Ergebnisse der inneren Medizin
und Kinderheilkunde, Berlin 1938, band 54. 75
síður.
Sami 1944. The Flow of Water through the
Kidney. Published by the author. New York.
Sami 1975. Thougts of Dr. Herman M. Stern-
berg. Pirquet Bulletin of Clinieal Medicine.
May/June 1975, bls. 19-20. New York.
Fuhrmann, E. (Ritst) 1935. Árztliches Ja-
hrbuch fiir Österreich 1935: Adressenwerk der
Árzte und Apotheker Österreichs. XIX Ja-
hrgang. Verlag Árztliches Jahrbuch J. Rafael,
Wien.
Gold, Hugo 1971. Geschichte der Juden in
Österreich. Olamenu. Tel Aviv.
Jónas Sveinsson 1969. Lífið er dásamlegt.
Minningargreinar og ævisöguþættir. Helgafeli.
Reykjavík.
Lovtidende for Kongeriget Danmark for Aaret
1938. Afdeling AII. Kaupmannahöfn 1939, bis.
1127.
Morgunblaðið: 27.apríl 1938; 25. ágúst 1938.
Petersen, Hans Uwe 1989: De Nordiske Lande
og Hitlerflygtningene. í Johansson R. og Pers-
son H. Á. (Ritstj.) Nordisk Flyktningspolitik i
Varldskrigets Epok.
Rosenkranz, Herbert 1978. Verfolgung und
Selbstbehaubtung. Die Juden in Österreich
1938-1945. Herold. Wien.
Zweig, Stefan (1958). Veröld sem var.
Sjálfsævisaga. Halldór J. Jónsson og Ingólfur
Pálmason íslenskuðu. Bókaútgáfa Menningar-
sjóðs, Reykjavík 1958. (Þýðingin endurútgefin
í kilju hjá Máli og Menningu 1996).
Höfundurinn er fornleifafræðingur og býr nú í Dan-
mörku.
ÍRIS ARNARDÓTTIR
SPURT ER
Það er undarlegt,
það, að ganga með barn.
Litlir fætur á stærð við
stóran bókstaf,
sparka í mann,
innanfrá!
Heyrir hjartslátt í mæðraskoðun
inní mér
en samt erþað ekki
minn eigin.
Og þegar stundin er runnin upp
kemur barn,
alvöru barn,
sömu leið út
og það kom inn,
fyrir níu mánuðum síðan.
Spurt er:
er eitthvað undarlegra?
DRAUMURINN
Undir regnboganum
á heiðum himninum
eignaðist ég stúlkubarn,
sem ég nefndi eftir sólinni.
Því eins og systir hennar
náðu geislar hennar allstaðar.
Og við erum ósigrandi saman,
regnboginn og sólin.
Höfundurinn er húsmóðir í Danmörku.
EINAR INGVI
MAGNÚSSON
VETRAR-
KVÖLD
Liggur
og sofnar
land
undir frjóum himni
og hvítar stjörnur
sindra í djúpi geims
og vissan um þig
vaknar af blundi
kaldrar nætur
og vonin skín
úr gluggum himins
og ljós hans
um hálfopnar dyr
ÁSTIN
Þegar faðmlagið
sameinar okkar
oggerir okkur
að einni verund
verður eilífðin
skyndilega
of stutt
fyrir ást okkar
- og dagur
án þín
sem eilífð.
Höfundurinn býr í Slóvakíu.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21.MARZ1998