Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1998, Page 9

BROI ÚR BÓKMENWTASÖGU SPÁNAR 4
SÁ HÖFUNDUR sem þekktastur
er um víða veröld af rithöfundum
Spánar allra tíma er eflaust
Miguel de Cervantes Saavedra.
Hann fæddist árið 1547 í Alcalá
de Henares, háskólabæ á háslétt-
unni, skammt frá Madrid, og var
sonur læknis sem jafnframt var
lyfsali. Cervantes kynntist snemma fátækt og
harðræði, en hlaut samt sæmilega menntun,
fyrst í Sevilla og síðan í Madrid. Þar var hann
lærisveinn eins af síðustu fylgjendum
Erasmusar og húmaníska skólans. Guðbergur
Bergsson segh- eftirfarandi um Cervantes í eft-
irmála að þýðingu sinni á sögunni Króksi og
Skerðir:
„Ekkert er vitað um fyrstu ár ævi hans, þótt
fræðimenn séu staðráðnir í því að finna þau í
sögum hans, og hann sjálfan í persónu Gler-
stúdentsins í samnefndri sögu. En það fyrsta,
sem vitað er með einhverri vissu um líf
Cervantes er það, að 1568 orti hann að beiðni
kennarans Lógez de Hoyos minningarljóð
vegna andláts Isabelu drottningar. López de
Hoyos varð ódauðlegur fyrir bragðið, og ein
mesta umferðargata Madridborgar hefur verið
skírð í höfuðið á honum. En Cervantes sjálfur
hlaut litla frægð af þessum skólaskáldskap,
þótt kennarinn hafi nefnt hann „minn kæra og
ástfólgna nemanda", heldur miklu fremur þá
ófrægð sem gengið hefur að mestu óbreytt í
SALVADOR Dali: Don Kíkóti, 1935, pennateikning.
HIN GÖFUGA BLEKKING:
UM ÆVINTÝRI DON KÍKÓTA
erfðir allt til okkar tíma, sem sagt, að hann hafi
ekki kunnað að yrkja ljóð, þegar hið sanna um
hann sem ljóðskáld er það, að í raun og veru
var hann of mikill sniliingur til þess að geta
rímað rétt, hugsað rétt og í beinni röð, hugsað
raðhugsun, eða skrifað hnökralaust mál, held-
ur skapað.“
Talið er að ævintýralöngun hafi rekið
Cervantes í ferðalag til Ítalíu þar sem hann lét
skrá sig í spænska herinn og barðist í frægri
orustu við Lepanto, en þar ónýttist honum
vinstri höndin. Síðarmeir var hann tekinn til
fanga af Tyrkjum og fluttur sem þræll til Al-
geirsborgar þar sem honum var haldið næstu
fimm árin. Að þeim loknum var hann leystur
úr ánauð.
Þegar Cervantes sneri aftur til Spánar var
hann 35 ára að aldri og mátti nú þola það sem
hermenn reyna á friðartímum: allir höfðu
gleymt dáðum hans og höfðu engan áhuga á
þrautum hans meðal Tyrkja. Hann ákveður þá
að snúa sér að ritstörfum. Fyrst skrifar hann í
hefðbundnum stíl sveita- og hjarðlífssöguna La
Galatea, nokkra grínleiki og kvæði. Ekki þóttu
kvæðin eða sviðsverkin sæta tíðindum, auk
þess færði bókmenntaiðjan honum lítið fé í
aðra hönd. Cervantes var kvæntur á þessum
tíma, en hjónabandið lukkaðist ekki og eftir
ósigra sína á ritvellinum gefst hann upp og fær
sér vinnu hjá ríkinu við birgðahald á korni og
sem skattheimtumaður. Hann flæmist um
Andalúsíu á asna sínum en verður lítið ágengt,
gistir yfirfullar krár og kvartar undan verðlagi.
Hann glatar þvi fé sem honum áskotnast og
lendir í megnustu fjárhagskröggum sem leiða
til fangelsisvistar. En hann gefst samt aldrei
upp. Aldurhniginn, útþvældur, rúinn öllu
trausti manna og skuldum vafinn sat hann
hvenær sem færi gafst við skriftir.
Að mati Spánarfræðingsins Geralds Brenan
nutu hæfileikar Cervantesar sín best í skáld-
sögum hans. Fyrst komu smásögumar Novelas
Ejemplares, einskonar dæmisögur. Sumar
bregða upp myndum af undirheimum Sevilla-
borgar, aðrar greina frá sérkennilegum atburð-
um eða fólki úr daglegu lífi. Eitt uppáhaldsefni
hans var geðveiki, enda var það í takt við tím-
ann. Honum flaug í hug að skrifa stutta sögu
um skemmtilegan rugludall sem ímyndaði sér
að hann væri riddari, og byggði efnið að nokkru
á hinum geysivinsælu riddarasögum sem enn
voru mikið lesnar í hans tíð. Þær voru fullar af
yfirgengilegri rómantík, vegsömun á platónskri
ást og „göfugum“ ídealisma sem átti rætur að
rekja tii ævintýra krossfaranna og háheilagra
erindagjörða þeirra sem börðust fræknlega fyr-
ir sigri kristindóms yfir heiðingjum.
Þegar þetta var er Cervantes kominn um
fimmtugt og situr í fangelsi, að öllum líkindum
í Sevilla. Þá er hann þegar búinn að finna titil-
inn á verk sitt: Don Quijote de la Mancha.
Fyrsti hluti þess kom svo út árið 1605. Gerald
Brenan segir svo í bókmenntasögu sinni:
„Ef til vill hefur enginn rithöfundur, hvorki
fyrr né síðar, dottið í viðlíkan lukkupott. Sú æð
sem Cervantes hafði opnað var ekki einasta
unaðslega rík og gjöful og sýndi honum ofan í
óvæntan hafsjó ótal möguleika, heldur var
EFTIR BERGLINDI
GUNNARSDÓTTUR
Efnið í Don Kíkóta er hin
blinda trú. Hún er jafnfrómt
saga hins ofursannfærða
byltingarmanns (dví Don Kíkóti
er haldinn óstríðu réttlætisins.
En höfundurinn gerir persón-
una jgfnframt tortryggilega,
Don Kíkóti er bæði hégómleg-
ur og sjólfselskur, og með öllu
skilningsvana varðandi mann-
legar aðstæður og líf.
hann einmitt rétti maðurinn til að kanna þau
sjávardjúp. Því er það að lesandinn skynjar,
Mlt frá fyrsta kafla, örugg tök höfundar á við-
fangsefninu í lýsingu á söguhetjunni. Og í öðr-
um kafla, þegar Don Kíkóti kemur á krána,
heldur hana vera kastala og flytur eina af sín-
um snjöllu ræðum um það, fær lesandinn hug-
boð um allan þann fjölda atburða sem brjál-
semi hans leiðir til. En Cervantes hafði þó ekki
enn dottið niður á það snjallræði sem gerði
honum kleift að nýta til fulls möguleika efnis-
ins. Riddarinn einn saman nægði ekki til að
bera uppi frásögnina. Eftir nokkra kafla varð
honum það ljóst, og þá... sendir hann söguhetj-
una aftur af stað með Sancho Panza. Þaðan í
frá eru engar vöflur á honum lengur: Þjónninn
og herra hans halda áhuga lesandans vakandi
með yndislegum samræðum sínum. Sú tvíeina
sögupersóna breytti því sem hefði orðið stutt
kímnisaga í langt og stórbrotið verk.“
Ýmsa þætti hefur Cervantes þótt hafa sam-
eiginlega með söguhetju sinni, Don Kíkóta;
þeir eru á líkum aldri, hafa svipað vaxtarlag,
húmor og óborganlega bjartsýni. Sjálfur sagð-
ist hann hafa með sögugerð sinni gefið þung-
lyndi sínu og gremju lausan tauminn; hann hafi
með því ætlað að greina frá göfugum markmið-
um, mistökum og skipbroti sín sjálfs. Það skýr-
ir einnig, að mati Geralds Brenan, þá miklu
andúð sem oftlega sýnist skerpa penna
Cervantesar. Þegar hann hugsar um þann
skaða sem hans eigið hugarflug hafði valdið
honum kennir hann beiskju og lætur hana
ganga yfir söguhetju sína. Þetta skapar blend-
ið hugarfar höfundar gagnvai't sögupersónunni
og skýi’ir hina miklu íróníu sem býr í sögunni.
Annað atriði varðai’ hinn djöfullega kraft sem
rekur Don Kíkóta áfram annars vegar, og hins-
vegar djúpar og viturlegar athugasemdir úr lífi
og reynslu Cervantesar sjálfs. Því mætti
álykta sem svo, að standi Don Kíkóti fyrir eitt-
hvað ákveðið, sé það einfaldlega manninn sem
eyðileggur sjálfan sig og aðra með göfugri og
rómantískri blekkingu og ofurtrú á hið góða í
mannlegu eðli.
En biturleiki höfundar varir ekki lengi. Og
lesendur fylgjast með þessum tveimur mönn-
um á síðum bókarinnar, heyra samræður
þeirra og þær röksemdir sem Don Kíkóti hefur
uppi varðandi trú sína, og áhrif þess á Sancho
Panza. Að sönnu tapar Don Kíkóti öllum orust-
um sem hann heyr með sverði sínu, sökum
þess að hann lifir ekki í tengslum við raunveru-
leikann. Á hinn bóginn sigrar hann í hvert sinn
er hann flytur mál sitt. Þetta er í senn stað-
reynd, harmsaga og kostuleiki riddarahug-
sjóna hans. Og að lokum verða lesendur vitni
að því hvemig riddarinn veikist í trú sinni og
deyr þegar hún bregst og hann færist aftur til
tómleika hinnar jarðbundnu skynsemi. Þetta
er ferill trúaðs manns sem sýnir allt frá sigur-
gleði hins sannfærða til uppgjafar og fullkom-
innar efahyggju, með öllum þeim trega og dap-
urleika sem því fylgir.
Verkið tekur á klassísku umfjöllunarefni í
spænskum bókmenntum, þ.e.a.s. tálsýnum
manna. Spánverjum, sem setja vanalega mark-
ið of hátt og búast við að kraftaverk hjálpi upp
á sakimar, finnst gjaman að lífið hafi bmgðist
þeim. „Spánverjar viðra ekki skoðanir sínar
blátt áfram,“ segir Brenan, „heldur halda þeim
á lofti eins og gunnfána. Það býður heim hætt-
unni á ofstæki. Sá eiginleiki býr í spænsku sam-
félagi ásamt andstæðu þess, nefnilega umburð-
arlyndi, vinsemd, hógværð og austurlensku að-
gerðarleysi. Á ýmsan hátt má því lesa um
spænskan hugsunarhátt í verki Cervantes."
í sögunni um Don Kíkóta má einnig greina
ást Spánverja á tvíræðni og hinu hálfsagða,
með öllum þeim klókindum og hæðni sem und-
ir slíku býr. Við höfum þama tvær aðalpersón-
ur. Sancho Panza er hreinræktað, þjóðlegt af-
sprengi, fullur upp með spakmælum, kænsku-
brögðum og þrjósku. Riddarinn er alvöru-
þrunginn og ofurkurteis, en að öðm leyti á
svipuðum nótum og hrjóstragt landslagið á
kastilísku hásléttunni; hann er sömuleiðis
sprottinn úr spænskum jarðvegi.
Efnið í Don Kíkóta er hin blinda trú. Hún er
jafnframt saga hins ofursannfærða byltingar-
manns því Don Kíkóti er haldinn ástríðu rétt-
lætisins. En höfundurinn gerir persónuna jafn-
framt tortryggilega. Don Kíkóti er bæði hé-
gómlegur og sjálfselskur, og með öllu skiln-
ingsvana varðandi mannlegar aðstæður og líf.
Þegar æðið rennur á hann trúir hann eingöngu
á eigið réttmæti og dyggðir, og ekkert fær
hnikað honum frá þeirri leið sem hann hefur
valið sér. .Ástríða hans kann að vera göfug,“
segir Brenan, „því hún vinnur ekki að hans eig-
in hagsmunum, en hún endar jafnan með
hörmungum því hún tekur ekkert mið af raun-
verulegum aðstæðum. Þó er það einmitt hún
sem gefur sögunni líf sitt og lit, og ef við heim-
færam hana upp á höfund og skapara Don
Iökóta mætti vel segja að án þrjósku og bjart-
sýni Cervantes hefði engin saga orðið til um
riddarann með raunasvipinn.“
Höfundurinn er rithöfundur og bókavörður.
ÁRNI GUNNARSSON
í EYÐIDAL
í dalnum þar sem döggin grætur
er dimmblár himinn, rauðar
nætur.
Sólríkir dagar uns sumri lýkur.
Sagan óskráð með rykinu fýkur.
Töfrar vaka þá er tunglbleik
nóttin,
tálmi hjartans, mennskur óttinn.
Álög og vættir dalsins dansa
djúpt í vitund þeirra sem stansa.
Fljótið byltist, fjöllin syngja,
við fallinn legstein klukkur
hríngja.
Hófatök fylla fjallasalinn.
Eg er förumaður um eyðidalinn.
Hið liðna brýst til baka.
í brjósti minningar vaka.
Þær reisa mér hlekki
því þið sem ég þekki
eruð farin og ég finn ekki sporin.
MINNING
á rauðum himni
yfir Austurdal
lágsól lækkar
lognkaldan dag
frá heitum dögum
merla minningar
nú birkið brúnrautt
hjá brattri hlíð
sviflétt snjókorn
koss á kinnar
guðsenglar geymi
gengin spor
slökkt á bæjum
inni íAusturdal
þar brenna stjörnur
um bjarta nótt
Höfundurinn er aðstoðarmaður félagsmóla-
róðherra.
KARLÍNA HÓLM
SESSU-
NAUTAR
Dimmblá lína hafsins
og hvítur veturínn,
ein víðátta.
Handan ruðninga,
hús á sessum.
Hljóð biðin höggdofa.
I þessum húsum
sefur „Faðir voríð“
- værðarlega.
- A greinum alnetsins
húka turtildúfur,
í nýrrí vídd
dvelur
framandi kennd.
Höfundurinn er hjúkrunarfræðingur og hús-
móðir í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 21. MARZ 1998 9