Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1998, Blaðsíða 12
3p..—.............
ÚR EYRARPLÁSSI II
BÆJARHÚSIN á Hallbjarnareyri eins og þau eru nú. Fjær sést yfir Eyrarveituna og niður á sjávarkambinn þar sem býlið Nýjabúð stendur.
EFTIR
JÓN PÉTURSSON
EG GAT þess að í og við Eyrarodda
íyndust minjar um horfið mannlíf,
allt frá landnámsöld. Parna sér til
mildlla bæjarrústa, garða og
fornra nausta og eru þessar
mannvistaleifar mestar þar sem
heita nú Tóftir, nokkru sunnan við
sjálfan oddahausinn, á allháum
^sjávarbökkum við Kolgrafarfjörðinn utanverð-
an. Hann hét fyrrum Urthvalafjörður, sem
bendir til þess að þar hafi hvalkýr með kálfa
haldið sig, líkt og í Amarfirði vestra.
Rústimar að Tóftum era margar og að-
gengilegar, enda byggt á harðbala, svo þær
hafa lítt sigið í jörð. Vestan, eða landmegin við
rústimar, hefur verið hlaðinn tún- eða varnar-
garður. Þar vestur af og utangarðs era einnig
rústir, sýnilega mun eldri en hinar og er ein
rústin miklu stærst. Sjálfsagt skálatóft. Bæj-
arlækurinn kemur niður móana, vestan frá
fjallinu og fellur til sjávar í grónu gili, rétt
sunnan bæjarhólsins. Það er víðlent og bú-
''sældarlegt að litast um af bæjarhólnum á
Tóftum. I norður sést til hafsins, með renni-
sléttar sjávargrundir fram í oddann; tjamir ið-
andi af fugli og grösugar mýrar. A grandum
þessum vora fyrstu íþróttamót UMF Grand-
arfjarðar haldin. Þarna era líka rústir af út-
gerð Gísla í Tröð frá þessari öld og bera
grandimar nafn hans í daglegu tali og kallast
Gíslahjallar.
Þá hefur verið gott til fanga frá Tóftum,
þegar fiskigöngur vora árvissar inn á Kolgraf-
arfjörð. Og stutt var til höndlunar meðan sigl-
ingar vora á Salteyrarós handan fjarðar í Ber-
serkseyrarodda.
Það dylst engum, sem að lítur í kringum sig
á Tóftum, að þar hefur verið stórbýli, enda er
það svo, því þar bjuggu höfðingjar um aldir.
Þar stóð Óndurðareyri sem frá er sagt í Eyr-
vbyggju, landnámsbær Vestarðar og afkom-
enda hans um langan tíma, sem höfðu í fyrstu
undir bú sitt nesið allt sem fjallið Klakkur og
Eyrarfjall standa á. Einnig dalbotnana austan
frá Tröllahálsi að Grandará og tilheyrir Eyr-
arbotn enn Hallbjamareyrinni. Þama bjó
Steinþór hinn vopnfimi og tengdadóttir hans,
Þuríður hin spaka, einn heimildarmanna Ara
fróða um upphaf Islandsbyggðar. Þama bjó
Þórður Sturluson og má nærri geta að hann
hafi haft nokkuð umleikis. Þama andaðist
hann og var grafinn fyrir kirkjudyram, sem
segir okkur, að þama hafi staðið kirkja, senni-
lega allt frá kristnitöku og þá um fimm hund-
rað ár, þegar hún var aflögð og flutt. Þama
fæddist upp Sturla Þórðarspn, sagnaritari, og
fékk hann Eyrina í erfðir. Á þessari upptaln-
ingu sést, að engir meðalmenn hafa gengið
jþama um garða. Margt stórmenna áttu erindi
að Öndurðareyri vegna stórra atburða. Fyrst
innanhéraðs, í deilum Steinþórs á Eyri og
Snorra á Helgafelli, og síðar urðu Þórður St-
urluson og synir hans beinir þátttakendur í
landsmálapólitíkinni alla Sturlungaöldina.
Engin átök, vígaferli, eða húsbranar ofan af
fólki áttu sér stað á Öndurðareyri, svo vitað
sé, fyrr en rétt fyrir aldamótin fimmtán hund-
ruð, að Páll Jónsson á Skarði á Skarðsströnd
er veginn eða réttara sagt aflífaður á Öndurð-
areyri. Nokkur aðdragandi var að þessum at-
burði, sem er of langt mál að rekja í þessari
grein, en í Vikunni frá 1940 er samantekt að-
draganda og víginu sjálfu lýst svo: „Frá því er
fsagt í Fitjaannáli, að fáum árum fyrir alda-
mótin 1500 hafi verið veginn Páll bóndi Jóns-
son á Öndverðareyri, af Eiríki Halldórssyni og
„hans fylgjuram".
Páll bjó á Skarði á Skarðsströnd. Áður en
hann kvæntist Sólveigu Björnsdóttur, Þor-
HOFUÐBOLINU
HALLBJARNAREYRI
GAMLA ibúðarhúsið á Hallbjarnareyri séð milli Eyrarstapanna. í baksýn er Bjarnarhafnarfjall.
KASTALINN á Hallbjamareyri. Eyrarfjall og Strákarnir í baksýn.
leifssonar ríka, hafði hann átt aðra konu og er
hann leitaði sér kvonfangs norður til Möðru-
valla, þá hafi Eiríkur, sonur Halldórs ábóta
Ormssonar frá Helgafelli, leitað sér eiginorðs í
sama stað. Sagt er, að stúlkan hafi verið kölluð
Akra-Guðný. Páll kom síðan til hennar í annað
sinn, en fékk ekki jáyrði. Skrifaði hann þá upp
á kirkjuþilið vísu þessa:
Þekkurðu ekki Vai,
bjó í Mosdal,
sauðum stal,
kJippinginn hafði hann sér til þvengja,
öll skyldi Vala bömin hengja.
Forfaðir ábótans hafði heitið Valerianus.
Þegar Eiríkur kom aftur og sá vísuna fékk
hann dauðlegt hatur á Páli. En er Eiríkur lét
flytja ölföng sín norður Sölvamannagötur kom
þar Páll að og hjó niður allt ölið. Eiríkur keypti
öl aftur fyrir norðan og fékk svo stúlkuna.
Eftir þetta kvænist Páll Sólveigu og er þau
höfðu verið nokkur ár saman fór hann erinda
sinna út á Snæfellsnes á tólfæringi. Lenti
hann á Öndverðareyri í Eyrarsveit og keypti
það hús, sem hann hvfldi í, því honum var ugg-
ur að umsátum Eiríks, og lét menn sína týgj-
aða liggja í skálanum fram frá, en hann lá einn
í þessu húsi innan frá, með skósveini sínum.
Þetta frétti Eiríkur á Helgafelli. Hann tók sig
strax upp og fékk með sér 60 manns (sumir
segja 18). Þeir komu um nótt til Eyrar og
bratust inn. Fór Eiríkur fyrst upp á gluggann
og spurði, hvort væri inni. Inni er hann, kvað
Páll, og ekki hræddur, bíddu þess að hann er
klæddur. Þá tóku sig til þess tveir og tveir, af
Eiríks mönnum, að halda hverjum einum, sem
var með Páli. En Eiríkur og aðrir sóttu innar
um að svefnherbergisdyrum Páls. Sveinn hans
hafði getað læst og stóð fyrir dymum, meðan
Páll klæddi sig og komst í pansarann. Varði þá
Páll dyrnar lengi, svo að enginn komst inn, og
ekki fékk hann snemma sár. Maður sá var
einn með Eiríki, sem áður hafði verið sveinn
Páls, og hafði Páll gefið honum sverð og
hanska. Þessi lagði að Páli og gat um síðir
stungið hann fyrir neðan pansarann, í gegnum
lærið. Þá sagði Páll við hann: Þú mátt ganga
djarflega fram, með því, sem þú hefur á hönd-
unum. Eftir það bugaði Páll sig og féll um síð-
ir. Veittu þeir honum mörg sár og gengu svo
út. Þeir sendu þá inn prest til hans að veita
honum sakramenti, ef hann girntist það, áður
en hann dæi. Og sem prestur hafði aflokið sín-
um fortölum, spurði hann Pál að, hvort honum
myndi líft. Páll svaraði í trúnaðarmálum: Líft
mundi, væri fljótt um bundið. Er prestur kom
út spurðu hinir, hvemig Páli liði. Prestur svar-
aði: Þér megið gera betur út af við hann, ef
þér viljið ekki síðar eiga hann yfir höfði yðar.
Þá fóra þeir inn aftur og aflífuðu hann.
Frændur Páls kröfðust bóta fyrir hann á al-
þingi. Er sagt, að mest manngjöld á íslandi
hafi komið eftir Pál, næst Njáli. Var þeim
mönnum öllum, sem vora með Eirfld, dæmdur
sá eiður, að þeir hefðu ekki farið þá ferð til
Eyrar með því hugarfari og ásetningi að drepa
Pál eða skemma. Þrír vora dæmdir útlægir,
friðlausir um Norðurlönd, til páfans náða. Ei-
ríkur og tveir aðrir, urðu að útvega páfaleyfi
til landvistar. Eiríkur dó í Róm og fékk heiðar-
lega greftran, annar í Þýskalandi. Jón Halls-
son hét hinn þriðji. Hann komst aftur til ís-
lands.
Nokkru síðar er bærinn og kirkjan flutt frá
Eyrinni og upp undir fjallið og má álíta að
óhugur af verknaði þessum hafi flýtt fyrir bú-
setuskiptunum, frekar en atburðir í þeim
tveimur þjóðsögum, sem til era um hvers vegna
byggðin var færð. Önnur segir frá því, í þjóð-
sögum Ólafs Davíðssonar, að prestur á Óndurð-
areyri, hafi drukknað á Kolgrafarfirði og geng-
ið svo magnaður aftur, að ekki var vært á
staðnum. Hin sagan í þjóðsögum Jóns Þorkels-
sonar, er meiri að vöxtum og þar er galdratrúin
í fyrirrúmi, sem veldur flutningnum.
í sögunni segir frá sundurþykkju prestsins
á Eyri og dönskum skipara, er kom á Grund-
arfjörð, vegna misjafns eldis á sonum þeirra,
einn veturinn, þar sem skipara fannst sonur
sinn illa hafa verið haldinn í vist hjá presti. Af
presti er að segja, að hann varð bráðkvaddur
og kennt um fjölkyngi skiparans. Víst var sá
danski magnaður, en Eyrsveitungar áttu jafn-
oka hans þar sem var bóndinn í Naustál.
Ekkja prestsins biður nú bónda að ráða til-
tektum sínum sem hann gerði og tók að fást
við skiparann og hafði í fullu tré við hann, en
ekkjunni réð hann að flytja sig með allt úr
Eyraroddanum hið snarasta, ella mundi skip-
ari hafa líf hennar. Það gerði hún, en á Tóftum
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 21.MARZ1998