Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1998, Síða 13

leikur sú sögn, að þar þyki allreimt, svo þar
gagnast ei, að hafa fjárhús fyrir bráðdauða
fjár. Þrátt fyrir reimleika og galdra virðist
eitthvað hafa verið búið á Tóftum áfram, því í
Jarðabókinni 1702 fyrir Eyrarsveit er getið
um grashjáleiguna Tóftir, sem fylgir jörðinni
Öndverðareyri og eru heimilismenn ellefu.
Um 1920 reisti Lárus á Kolgröfum sér bæ
að Tóftum, með búsetu í huga, en bærinn
brann áður en fiutt var í hann. Þóttu enn koma
fram álög skiparans hins danska. Sagt er að
Hallbjörn prestur Jónsson hafi flutt bæinn og
kirkjuna af eyrinni uppundir fjallið á núver-
andi stað á fyrrihluta 16. aldar, sem síðan hef-
ur verið kenndur við hann og nefndur Hall-
bjarnareyri. Þetta er ekki alls kostar rétt, því
Jarðarbókin 1702 nefnir jörðina Öndverðar-
eyri. Eyrbyggja nefnir hana Öndurðareyri, en
aðeins Eyri er oftast notað þar og í Sturlungu.
Þá hefur hún einnig verið nefnd Hospítala-
Eyri, og nú seinustu áratugina er hún kölluð
þremur nöfnum, Hallbjarnareyri og síðan ná-
kvæmar, Neðri- og Efri-Eyri, eftii- að tvíbýli
varð á höfuðjörðinni. Öndurðar, eða Öndverð-
areyri, er réttnefni miðað við staðsetningu
landnámsbæjarins, sem heita nú Tóftir,
þ.e.a.s. öndvert eða á móti, við Eyrina, þegar
átt er við norðurströnd Eyraroddans. Hvað
raunverulega hefur valdið flutningunum veit
enginn. En hitt er víst að meira aðlaðandi bæj-
arstæði en að Hallbjarnareyri er vandfundið,
milli klettaborga og stapa, með víðsýni yfir
Breiðafjörðinn. Mun grasgefnara land en fyrri
staðurinn, en fyrst og fremst má ætla, að
mestu hafi ráðið um flutninginn, að frá Hall-
bjarnareyri er styttra til öruggra fiskimiða, þó
spölur sé niður á sjávarkambinn.
Kirkja var reist að Hallbjarnareyri, en hvar
hún stóð er ekki víst, nema þá undir kletta-
borg, vestan við bæjarhólinn, þar sem síðar
var höfð smiðja. Neðan við þessa klettaborg
og fast að bæjarhólnum sá til kirkjugarðsins
og nokkurra leiða í honum neðst, fram yfir
1950, en þá var sléttað yfir hann.
Kirkjan á Hallbjarnareyri stóð skammt,
eða til 1563, um 60 ár eða svo og kannski
aldrei veglegt eða mikið Guðshús að ytri gerð,
því örnefni á Hallbjarnareyri, Bænhúsaskarð,
Skarfatangi
x Vatnabúðir- ..,
Eyrarsker
.■'SJfollabúðir /íland
/ tyrarfjall /'^nnn-rröð^
órdísarstaðir VillinqadaJur.. ",Öndverc
nwrflarhnU-V^ Berserks-
/H(lak|uri ,;<Kroddi

milli tveggja stapa austan við hugsanlegt
kirkjustæði bendir til þess. Bæjarlækurinn
rann vestar frá fjallinu, en rás hans breytt á
seinni tímum og færður að bæjarhólnum vest-
anverðum. Fóru þá að koma í ljós mannabein
úr kirkjugarðinum, er lækurinn tók að grafa
sig. Holdsveikraspítali var settur á Hallbjarn-
areyri, einn fjögurra á landinu, eftir miðja 16.
öld og var við lýði til 1848. Þessir spítalar
voru víst lítið annað en nafnið tómt, því hjúkr-
un var af skornum skammti, ef nokkur. Hvar
spítalinn hefur staðið, ef um sérstakt hús hef-
ur verið að ræða, veit enginn, en seinasti spít-
alahaldari var Þorleifur, kenndur við Bjarnar-
höfn, sá mikli sjáandi og sjálfmenntaði læknir.
Annar þjóðkunnur maður ólst upp á Hall-
bjarnareyri, en það var Ásgrímur Hellna-
prestur, en faðir hans Vigfús var einn spítala-
haldaranna.
Fjöldi hjáleiga og grasbýla hafa verið í landi
Hallbjarnareyrar gegnum tíðina og sjálfsagt
einnig verbúðir. Efri-Eyri stendur rétt ofan
og vestan við gamla Hallbjarnareyrarbæinn,
sem seinustu áratugina hefur kallast Neðri-
Eyri. Þar sunnar og fast að fjallinu voru tvö
býli. Innri-Tröð austar, en Ytri-Tröð vestar og
skilur hólbarð frá fjallinu þau að. í Innri-Tröð
bjó á þessari öld Gísli Jónsson, kunnur sæ-
garpur sem margar sagnir eru um, bæði ritað-
ar og kannski fleiri óski-áðar. Enn vestar á
brekkunum var Hjarðarbrekka, sem er erfða-
festuland, það eina í Eyrarplássi. Neðan við
brekkurnar, vestan við Neðri-Eyri og í jaðri
mýrarinnar, var býlið Jaðar. Þar stóð til
skamms tíma í miðjum ýúnbleðli fallegur torf-
bær, sem eftirsjá er í. A tímum farkennslunn-
ar var bærinn nýttur sem skóli fyrir börnin í
Eyrarplássinu og á sumrin voru stundum
haidin þar böll á laugardögum við miklar vin-
sældir.
Þá voru býlin á sjávarkambinum. Vestast
og vestan við Naustalækinn, þar sem hann
kemur til sjávar, er talið að Fornu-Naust hafi
staðið. Þá kemur býlið Naust. Fyrrum kallað
Stóru-Naust. Naust er nú annar bæjanna í
Eyrarplássi, sem enn er í byggð. Upp úr 1940
var byggður snotur torfbær í sunnanverðum
túnfætinum á Naustum og í honum búið um
nokkur ár og kallaður Kreppa. Austan við
Naust og með samliggjandi tún er Nýjabúð,
hinn bærinn, sem er í byggð þar á sjávar-
kambinum. Austan við bæjarlækinn var
Bakkabúð.
Þórðarbúð hét býli á lágum hól í mýrinni
suðaustur af Nýjubúð. Þá kemur Garðsendi
fram á nokkuð háum klettabökkum við sjóinn.
Þar norður af er Garðsendatangi, sem þótti
varhugaverður sjófarendum er þeir skriðu inn
eða út með landinu. Þessir klettabakkar eru
þeir einu fyrir Eyrarplássi, annars sléttur
malarkambur austan frá Eyrarodda vestur að
bænum Skallabúðum, sem einnig stendur á
klettabökkum. I Jarðabókinni er talað um
Garðsenda og Garðsenda annan. Annað hvort
býlið hefur staðið vestar en núverandi
Garðsendi, því í heitinu Garðsendi segir að
býli hafi staðið við enda garðsins og þá sjálf-
sagt átt við fyrrnefndan Göngugarð yfir mýr-
ina frá bænum að Hallbjarnareyri og kemur
hann niður á þurrlendið, nokkru vestan við nú-
verandi Garðsendabæ, sem enn hangir uppi.
Nokkru austan við Garðsenda og spöl frá sjón-
um eru bæjarrústir, sem nú kallast Græna-
rúst. Sennilega eru þetta rústir af býli sem
heitir því einkennilega nafni Lánlausu-Tóftir í
Jarðabókinni.
Þá er komið austast á strandlengjunni í
sjálfan Eyraroddann við Kolgrafarfjörðinn.
Eyraroddinn, eða Oddahausinn, er lágur
klettahöfði sem er lengri frá norðri til suðurs
og eru skjólgóðar víkur sitt hvorum megin við
hann vestanvert. I þeim er góð lendingarað-
staða í öllum áttum. A höfðanum, sem er nokk-
uð hærri en landið í kring, var býlið Oddakot.
Einnig er þar að finna fjárrétt, forn naust, og
þar vestanvert í skjóli fyrir norðanáttinni sér
til minja um akuryrkju frá fornri tíð. Nokki-u
vestan við Oddahausinn er mikil og greinilega
forn garðhleðsla þvert yfir eyrina, að mestu
sigin í jörð og kallast Nautagarður. Sjálfsagt
gerður til varnar búpeningi að fara fram í
Oddann.
Eg hef nú í fljótheitum farið vítt um land
Hallbjarnareyrar. Fyrir mig, upprifjun á
ýmsu sem fyrir augu bar og ég heyrði sögur
um þegar ég var að leik,' eða rannsóknum
glaðra æskudaga í Eyrarplássi, kringum og
eftir 1940. Annað efni hefur verið aðgengilegt í
bókum og ritum. Fyrir fræðimann, sem ég er
ekki, gæti verið áhugavert og ég held þess
virði, að rita sögu Hallbjarnareyrar og væri þá
hægt að teygja lopann í heila bók. Þá veit ég
að þjóðminjavörður er fullur áhuga á að hefja
rannsóknir á Tóftum, en hann hefur lauslega
litið á staðinn.
Um mannlífið í Eyrarplássi, einstaka menn
og konur, mætti margt rita. Um aðbúnað og
kjör, sem litlum breytingum tók gegnum aldir,
fyrr en uppúr 1940. Fram að þeim tíma, sem
að mér finnst ótrúlegt í dag, varð t.d. allt að
því að knékrjúpa til að fá leyfi að taka upp mó
úr einhvem fúamýrinni eða það að heyja mýr-
arfláka og úthaga, sem búpeningur komst ekki
yfir að éta í hagagöngu sumarsins. Hvað þá að
hirða spýtur eða sprek úr fjönmni. Slíkt gat
orðið að stóru máli þá, en nú hálfri öld síðar er
öll strandlengja landsins orðin að einum alls-
herjar ruslahaug.
Sennilega hefur í langan tíma verið mann-
margt í Eyrarplássi, vegna þess að stutt var á
fiskislóðir þaðan. Sama var með aðra byggða-
kjarna í Eyrarsveit. Skallabúðir með fjölda
býla, Vatnabúðir, Bárarpláss og Kvíabryggja.
í Jarðabókinni 1702 segir að 65 manns hafi þá
verið í landi Hallbjarnareyrar, á níu býlum
ásamt heimajörðinni, kringum 1940 eru rúm-
lega 40 manns þar.
En nú er hún Snorrabúð stekkur, því á
sjálfu höfuðbólinu Hallbjarnareyri eru í dag
tvö sumarhús, en tún og önnur hlunnindi nytj-
uð af tveimur hjáleigum, sem eitt sinn voru, en
nú orðnar að virðulegum bújörðum með vel
innan við tug heimilisfastra. Hvað verður um
framhald búskapar í Eyrarplássi get ég ekk-
ert sagt um, en ákveðin þróun, eins og stend-
ur, er fækkun bújarða. Vel gæti ég séð fyrii-
mér aukningu sumarhúsabyggðar í Eyrar-
plássinu, því vel er landið fallið til skógræktar
við Steinahlíðai-haus og sunnanvert við Eyrar-
hyrnu og á Kálfadal, að ég tali nú ekki um
Eyrarbotn. Enn er stutt til fornra fiskislóða,
enn er selur fyrir landi í skerjum. Fjaran enn
með sína töfra og marglita smásteina og enn
er á vorin rauðmagi í lónum. Æðai-varp og
annað fuglalíf, fjölskrúðugt svo af ber.
Ég sé fyrir mér land Hallbjarnareyrar í
framtíðinni, sem griðland fyrir menn og
skepnur, og fari vel á því.
Höfundur er lögregluþjónn í Reykjavík, uppalinn (
Eyrarplóssi.
JÓN FRÁ PÁLMHOLTI
I SKÓGINUM
VIÐ IGUACU
í grænum janúarskógi Argentínu
lyfta marglit fiðrildin vængjum sínum
og eðla sig í skugga frá laufblaði.
Mollan í skógarrjóðrinu fyllir nasirnar
heitu þykku lofti sem einu sinni var ferskt.
Yfír fossum Iguacu svífa dökkir fuglar.
Frumskógarlögmálið drepur hægt en örugglega.
Á dauðastundinni glitrar lífíð í auga þess sem deyr.
Andartak blómstrar rósin rauð og heit í sólinni.
Allt er sterkt heitt og hverfult.
Kvöldrjóðrið ilmar af mold og grasi
ogfíðrildin svífa einsog laufblöð í rökkrinu.
Gamlir indíánar selja mate á markaðstorgi
við hvítt skógarhótelið. I kaffísalnum
hangir mynd eftir Hring Jóhannesson.
Höfundurinn er skáld í Reykjavík. Ljóðið er ort í Buenos Aires í jan. 1998.
REGN
ÖRSAGA EFTIR MAGNÚS H. AXELSSON KVARAN
JESÚS öslar í pollum New York borgar. Það er nýhætt að rigna og enginn himna-
kór syngur honum lofsöng þar sem hann arkar fram hjá skítugum matsölustöðum
og betlurum. Ekkert himneskt ljós lýsir honum leiðina um þessi öngstræti volæð-
is og hnignunar. Hvern hefði órað fyrir að það kæmi að þessu. Það þýðir ekkert að
segja neinum sannleikann, honum yrði bara stungið inn á hæli. Enginn hefur áhuga á
að hlusta á hann nema kannski geðlæknir, og það er af því að hann fær borgað fyrir
það.
A stöku stað í borginni má finna Ijósglætu heilags anda og heyra örvinglað fólk kalla
nafn hans, en það er allt búið að rugla staðreyndunum. Það bíður ekki eftir að hann
komi og frelsi það, heldur einhver sem það hefur sjálft búið til í hugarfylgsnum sínum.
Jesús handfjatlar nokkra pengingaseðla í vasanum sínum og gengur að næsta pulsu-
vagni. Afgreiðslumaðurinn lítur á hann og segir „Heyrðu hef ég ekki séð þig einhvers-
staðar áður?“
„Það getur svo sem verið, en þú munt aldrei sjá mig aftur,“ segir Jesús og borgar.
„Það hefur enginn not fyrir mig í þessum heimi lengur.“
„Svona nú, okkur líður öllum þannig einhvern tímann á lífsleiðinni en maður verður
bara að vinna sig upp úr því. Hérna, fáðu eina fría og hresstu þig við.“
„Guð blessi þig, sonur,“ umlar Jesús með troðfullan munninn og gerir afgriðslu-
manninum krossmark með hinni pulsunni. „Þér mun verða launuð hjartagæska þín.“
„Vonandi...,“ hugsar hann svo með sjálfum sér. Hann vefur kápunni þéttar um sig og
heldur síðan áleiðis til Manhattan.
Tveimur húsalengdum þaðan sér hann nafnið sitt á flennistóru neonskilti. Það hang-
ir utan á ríkmannlegu húsi og út um dyragættina hljóma vemmilegir lofsöngvar honum
til dýrðar. Sá sem syngur þykist vita að Jesús elski sig og að þeir séu hinir mestu mát-
ar. Hann gengur upp tröppurnar og stígur inn um dyragættina. Á gólfinu eru dýrindis
teppi og á einum veggnum hangir stórt málverk af honum sjálfum á krossinum, angist-
in skín úr andliti hans og úr flakandi sári á síðunni vætlar blóð. Glaðlegir Rómverjar
standa og horfa á og einn þeirra er að borða pylsu.
Bakvið stórt skrifborð við enda anddyrisins situr fíngerður maður sem stendur upp
þegar hann kemur auga á Jesú.
„Velkominn kæri vinur, inn í hús Drottins.“ Hann otar að honum þungum peninga-
bauk og býður Jesú að gefa peninga til styrktar söfnuði Hinnar Heilögu Þrenningar.
„...Og fyrir aðeins $39.95. geturðu fengið sent nýja Jehóva-tannkremið með guðdóm-
lega Colgate-bragðinu. Það hvítþvær tennur þínar af öllum sælgætissyndum og Karí-
esdjöflum."
„Sama og þegið, kæri bróðir,“ segir Jesús, „og Guð fyrirgefi þér syndir þínar. Mér
sýnist að þið afvegaleiddu sauðir hafið skriplað á skötunni hvað kristilegan kærleika
varðar. Eru ekki peningar undirrót alls ills? Hvað hefur þú með þessar veraldlegu ger-
semar að gera, þegar ljós Guðs hefur lýst upp götu þína? Andleg gæði eru yfir allt haf-
in, sjáðu að þér og kastaðu þessu glingri frá þér, það er til einskis nýtt!“
Fíngerði maðurinn starir á Jesú og veit varla hvað hann á af sér að gera. Loksins
áttar hann sig.
„Ekki þegar maður getur fengið svona fínt tannkrem. Það er guðdómlegt.“ Hann ot-
ar bauknum aftur framan í Jesú og starir biðjandi á hann. Jesús hristir höfuðið sorg-
mæddur, og snýr baki í hann.
Þegar hann kemur út er byrjað að rigna aftur. Stórir droparnir lemjast ofan í göt-
una og fjarlægur þrumugnýr brýst í gegnum regntjaldið. Fleiri fylgja á eftir og eld-
glæringar lýsa upp strætin öðru hverju. Jesús gengur niður götuna og strigaskórnir
hans blotna í gegn á augabragði. Hann finnur samt ekki fyrir bleytunni. Hjarta hans
er fullt af sorg er hann sendir föður sínum þögul skilaboð um að bíma sig upp.
Hann veit að í þetta skiptið hættir aldrei að rigna.
V
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. MARZ 1998 13