Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1998, Blaðsíða 19

FYRSTA hefti Tímarits Máls og
menningar á þessu ári er fullt af
áhugaverðu efni og er til merkis um
það að íslensk menningarumræða
er hvorki lítil né leiðinleg. í heftinu
er birt skemmtilegt viðtal við þýska
rithöfundinn Giinter Grass sem lýs-
ir meðal annars vanþóknun sinni á
gagnrýnendum. Hann segir að gagnrýnendur
hafí „umfram allt áhuga á því að baða sig í
sviðsljósinu", að bækur séu í „augum margra
gagnrýnenda algert aukaatriði, þeir lít[i] íýrst
og fremst á bækur sem tækifæri til að upp-
hefja sjálfa sig og koma eigin bókmenntaskoð-
unum á framfæri", hann segir ennfremur að
„sýningarstjórinn" sé orðinn aðalatriðið í um-
fjöllun um myndlist. Síðan segh- Grass: „Þetta
oflæti gagmýnenda, að líta á gagnrýnina sem
listgrein, hófst með þeim Friedrich Schlegel og
Schelling. Látum þá félaga liggja milli hluta,
en núorðið er það orðin almenn regla að gagn-
rýnendur trani sér fram og fmnist þeir sjálfir
vera aðalatriðið."
Ekki er þetta ný gagnrýni á gagnrýnendur,
þeh- hafa löngum þótt sjálfhverfir í skrifum
sínum. En hér vakna ýmsar spurningar (og þá
einmitt með Schlegel og Schelling í huga): Er
óeðlilegt að gagnrýnendur geri sjálfa sig að
persónu í gagnrýni sinni, jafnvel að aðalper-
sónunni? Hvaða forsendu á gagnrýnandi að
gefa sér ef ekki sjálfan sig í því verki sem hann
fjallar um? Hvaða kenningum á hann að beita -
eða flagga eins og Grass vill segja - ef ekki
þeim sem hann kann best skil á? A gagnrýn-
andi að afsala sér sjálfsvitund sinni þegar hann
skrifar?
Um fleðufrseði
Deilan um póstmódernismann birtist hér í
svolítið óvæntri mynd í grein Guðna Elíssonar,
bókmenntafræðings, sem fjallar um kennslu-
fræði Kristjáns Kristjánssonar, heimspekings í
Háskólanum á Akureyri. Guðni fjallar hér um
greinina „Að lifa mönnum“ sem birtist í rit-
gerðasafni Kristjáns, Af tvennu illu: Ritgerðir
um heimspeki, sem kom út á síðasta ári en
Guðni víkur einnig alloft að Lesbókargreinum
Kristjáns um póstmódernisma frá síðasta
hausti. Er ljóst að greinar Kristjáns í Lesbók-
inni hafa rekið mai'ga til að brýna ritvopnið.
I stuttu máli er Guðni ósáttur við gagnrýni
Kristjáns á það sem hann kallar fleðufræði en
það eru fræði sem „hvorki eru heilnæm né
virðingarverð" og einbeita sér að einhvers kon-
ar smáatriðarannsóknum sem ekki geta talist
„hagnýt' eða „stuðla að bættum hag þjóðarinn-
ar“. Slík fræði kallar Kristján „ósönn“ og að
ekki sé ástæða til að veita til þeirra fé úr opin-
berum sjóðum. „Sönn“ telur Kristján þau fræði
sem hafa hagnýtt gildi, hann telur raunar að
það sé önnur af meginskyldum háskólakennar-
ans að stunda hagnýtar rannsóknir, hin megin-
skylda hans sé lýðfræðsla. Þessai- hugmyndir
um notagildi rannsókna telur Guðni hættuleg-
ar: „Sú farsældarkvöð sem K-istján prédikar
AFSAL SJALFS-
VITUNDAR?!
íslensk menningarumræða er hvorki lítil né leiðinleg og
ber nýjasta hefti Tímarits Máls og menningar þess
glögg merki. Það sem einkum vakti athygli ÞRASTAR
HELGASONAR var krafa þýsks rithöfundar um að
gagnrýnendur afsöluðu sér sjálfsvitund sinni og
umræða um kennslufræði og íslenska málstefnu.
FORSÍÐUMYND TMM heitir Upplestur og er
eftir Sigrúnu Eldjárn.
er ógn við fræðasamfélagið. Hann hvetur há-
skólakennara til að setja sér reglur um félags-
legar skyldur sem síðan eigi að stjórna því
hvaða rannsóknir séu styrktar úr opinberum
sjóðum. Kristján lýsir ekki þeim reglum sem
hafðar yrðu í fyrirrúmi, en ef þær væru litaðar
af þeirri hugmyndafræði sem hann setur fram
sem sjálfgefna yrðu afleiðingarnar skelfilegar.
Forræðishyggja vegur að starfsfrelsi háskóla-
kennarans og færir völdin að of miklu leyti í
hendur þeirra einstaklinga sem í nafni sam-
hyggju telja sig færa um að dæma heil fræða-
svið ómerk ef þeim svo sýnist."
Ekki verður betm- séð en að gagnrýni Guðna
sé réttmæt; það væri afturfór um marga ára-
tugi ef ekki árhundruð að hverfa að útilokunar-
aðferðum eins og þeim sem Kristján leggur til;
undirstaða góðs háskóla hlýtur að vera sú að
kennarar hans séu óheftir í rannsóknum sínum,
að þeir séu fijálsir í vali sínu á aðferðum og við-
fangsefnum. Frelsið má þó ekki fría þá frá rök-
studdri gagnrýni, það myndi valda sinnuleysi.
TJmi-æðan um póstmódernismann undanfarna
mánuði er til merkis um að slík deyfð er ekki
yfir háskólakennurum en vissulega hefur
stundum skort á að þeir væru í nægilega góð-
um tengslum við samfélagið. Guðni bendir hins
vegai' réttilega á að margir þeirra kennara sem
Kristján deilir á móti kennslufræði sína á for-
sendum sem Kristján heldur á lofti í grein
sinni. „I menningarfræðum er þannig rík
áhersla lögð á að menntamaðurinn haldi úr fíla-
beinsturninum út í samfélagið. Sem „pólitískur
bai'áttumaður" berst hann gegn „kæfandi hug-
myndafræði" og gi-einh' m.a. þau hagsmuna-
kei'fi sem móta akademíuna.“
Heilög mey
Þórdís Gísladóttir skrifar gott og vel orðað
innlegg í ritdeilu Ólafs Halldórssonar og
Böðvars Guðmundssonar um stöðu íslenskrar
tungu sem fram hefur farið í TMM undanfarin
misseri. Ólafur hefur lýst afar íhaldssamri
verndarstefnu í ski'ifum sínum og ekki viljað
sjá að menn „óhreinkuðu" tunguna með er-
lendum orðum. Böðvar hefur hins vegar brugð-
ist til vai'nar þeim sem það hafa stundum gert
og sagt að engin stórhætta væri á ferðum.
Þórdís tekur líka upp málstað þeirra sem
vilja ekki líta á tunguna sem heilaga mey held-
ur sem tæki til að gera sig skiljanlega. Þórdís
vill gefa mönnum frjálsar hendur í meðferð á
þessu tæki enda sé það ekki í einkaeigu: „Þetta
tæki er sameign okkar allra og enginn getur
átt stærri hlut en annar. Tækið má laga að öll-
um hugsanlegum aðstæðum, teygja og toga út'
og suður útum allar trissm- eða hnoða saman í
litla kúlu allt eftir þörfum.“
Ekki er rými til að rekja deilur þessar nánar
hér en það er hins vegar stórskemmtilegt að
slíkar deilur skuli enn fara fram hér á landi.
Meðalvegurinn hlýtur að vera bestur í þessum
efnum eins og svo mörgum öðrum, þótt hann
sé kannski leiðinlegur, sá meðalvegur sem Þór-
dís vill að fylgt sé, við höldum „alveg tenging-
unni við menningu og bókmenntir okkar," seg-
ir hún, „fornar sem nýjar, þrátt fyrir að eitt og
eitt útlent orð eða hugtak slæðist inn í orða-
forðann og geri sig heimakomið ef það gerist á
forsendum íslenskrar tungu.“
Bsendur og upphaf
bókmenningar
Meðal annarra áhugaverðra greina í TMM
að þessu sinni er svar Arna Björnssonar við
þeirri áleitnu spurningu, „af hverju í ósköpun-
um hinir fámennu Islendingar muni allt að því
einir germanski-a þjóða hafa skrifað fornsögur
sínar á bókfell á eigin móðurmáli". Ekkert ein-
hlítt svar er til við þessari spurningu þótt
menn hafi um aldir velt fyrir sér uppruna ís-
lenski-a fornbókmennta. Segir Arni að einna
helst hafi verið stungið upp á því að „skilgreina
þessa þjóðlegu sagnaritun sem einhvers konar
kraftaverk". Sú tilgáta sem Arni setur fram í
þessari grein er hins vegar af veraldlegri toga,
sem sé sú að íslenskir bændur hafi verið frjáls-
ari en flestir starfsbræður þeiira sunnar í Evr-
ópu þegai’ ritlistinni skolaði á land hér og þeir _
því haft meiri tíma til Joess að sinna henni. í
niðurstöðu sinni segir Arni: „Þessu athæfi var
haldið áfram þótt stöðugt fækkaði hinum
frjálsu miðlungsbændum og leiguliðar kæmu í
þeirra stað. Eftir að íslendingar voru eitt sinn
komnir á bragð söguritunar á eigin máli varð
eftirleikurinn auðveldai-i fyrir hinn söguglaða
hluta þjóðarinnar að halda nokkurri bókmenn-
ingu við fram eftir öldum og meðal allra
stétta."
Hér ritar einnig Hannes Pétursson um leik-
rit eftir Danann Henrik Herz sem sett var upp
í Kaupmannahöfn á síðustu öld en ein af per-
sónum þess var „dónalegur Islendingur" sem
fór fyrir brjóstið á Benedikt Gröndal. Hér er
svo grein eftir Birnu Bjarnadóttur um sam-
bönd og innra líf i Sögum Guðbergs Bergsson-
ar og grein eftir Sigurð A. Magnússon um Nó-
belsskáldið Dario Fo.
Þess má að lokum geta að hægt er að skoða
ýmislegt efni úr TMM á heimasíðu Máls og
menningar, meðal annai's viðtalið við Grass og
svo eldra viðtal við Einar Má Guðmundsson.
Slóðin er http://www.mm.is.
Morgunblaðið/Kristinn
GITARLEIKARARNIR sem fram koma í Gerðubergi á morgun: Símon H. ívarsson, Pétur Jónasson, Kristinn H. Árnason, Páll Eyjólfsson og Einar Kristján Einarsson.
EFNT verður til gítarveislu í menningarmið-
stöðinni Gerðubergi á morgun, sunnudag, frá
kl. 14 til 18. Um er að ræða kynningu á hljóð-
færinu, í tali og tónum, þar sem fléttast sam-
an tónleikahald, sýning og umræður. Meðal
annars munu fimm af fremstu klassisku gít-
arleikurum landsins koma fram, bæði sem
einleikarar og með öðrum. Þetta eru Einar
Kristján Einarsson, Kristinn H. Árnason, Páll
Eyjólfsson, Pétur Jónasson og Símon II.
ívarsson, sem leika nú í fyrsta sinn allir sani-
an á tónleikuin.
Dagskráin er samstarfsverkefni Gerðubergs
og Félags íslenskra tónlistarinanna (FIT) og
var ákveðið að beina sjónuni að einu hljóöfæri
og kynna það sérstaklega, að sögn Álfrúnar G.
Guðrúnardóttur hjá Gerðubergi. „Þegar form-
ið lá fyrir beindust spjótin fljótt að gítarnum,
enda koma okkar bestu gítarleikarar alltof
sjaldan saman fram á tónleikum."
Að sögn Álfrúnar verður dagskráin injög
fjölbreytt - „fólk fær að kynnast gítarnum í
öllum sínum myndum.“ í forgrunni verða
tónlistaruppákomur sem spanna allt frá ein-
leik á gítar, samleik gítars og flautu, fiðlu og
söngs til raftónlistar svo eitthvað sé nefnt.
Auk þess verða pallborðsumræður, þar sem
gftarleikararnir llmm munu sitja fyrir svör-
um, gítarsmiður mun kynna starf sitt, hægt
verður að hlýða á geislaplötur með gítartón-
list, skoða blaðaúrklippur um gítariim úr safni
Trausta Thorberg og gítarnótur, auk þess sem
boðið yerður upp á veitingar í spænskum
anda. Álfrún segir dagskrána tilvalið tækifæri
fyrir fólk að kynnast gítarnum, sögu hans og
göldrum, og takist, vei til sé vel hugsanlegt að
halda áfram á sömu braut - beina næst sjón-
um að einhverju öðru hljóðfæri.
Sem fyrr segir koina ýmsir gestir frain
með gítarleikurunum. Þeir eru: Áshildur
Haraldsdóttir flautuleikari, Laufey Sigurðar-
dóttir fiðluleikari, Margrét Bóasdóttir söng-
kona, Sigurður Halldórsson sellóleikari,
Hildigunnur Halldórsdóttir fiðluleikari, Guð-
inundur Kristmundsson víóluleikari, Kjartan
Ólafsson tónskáld og hljómborðsleikari,
Hilmar Jensson djassgítarleikari og Matthías
Hemstock trommu- og slagverksleikari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. MARZ 1998 1 9