Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.1998, Blaðsíða 8

„ÞAÐ
EFTIR HEIMI STEINSSON
Athuganir á Passíusálmum
með sérstakri vísan til
sálmsins um „Það sjötta
orð Kristí á krossinum"
Séra Hallgrímur Pétursson mun
hafa fæðzt árið 1614 líklega að
Gröf á Höfðaströnd. Foreldrar
hans voru hjónin Pétur Guð-
mundsson og Sólveig Jónsdótt-
ir. Guðbrandur biskup Þorláks-
son var frændi Péturs, og
kvaddi biskup Pétur til Hóla
um það leyti sem Hallgrímur fæddist eða
litlu fyrr og gjörði hann að hringjara og um-
sjónarmanni með dómkirkjunni.
Sennilegt er, að Hallgrímur hafí gengið á
Hólaskóla um hríð. Ekki lauk hann þó námi
þar, heldur hvarf af landi brott ungur að ár-
um. Vera má, að hann hafí verið í Gliickstadt
um tíma, en síðan dvelur hann í Kaupmanna;
höfn, að öllum líkindum við járnsmíðanám. I
Kaupmannahöfn hittir Hallgrímur Brynjólf
Sveinsson, er þá var kennari við dómskólann
í Hróarskeldu, en varð síðar nafnkenndur
biskup í Skálholti. Brynjólfur hafði um það
meðalgöngu, að Hallgrímur komst í latínu-
skóla Kaupmannahafnar, Vorrar frúar skóla.
Var Hallgrímur 17 eða 18 ára gamall, er sú
saga gjörðist.
Fjórum árum síðar eða haustið 1636 komu
38 Islendingar úr herleiðingu í Alsír til Kaup-
mannahafnar. Var Hallgrímur til þess feng-
inn að flytja þessu fólki Guðs orð og vera þvi
innan handar, meðan það dveldi í borginni. I
hópi hinna hemumdu var Guðríður Símonar-
dóttir úr Vestmannaeyjum. Var hún einum 16
árum eldri en Hallgrímur. Með þeim Guðríði
tókust þó ástir. Virðist svo sem tæplega hafí
verið liðið eitt ár frá því þau hittust til þess er
Guðríður ól Hallgrími bam.
Við svo búið hvarf Hallgrímur frá námi og
fór heim til Islands ásamt ástkonu sinni vor-
ið 1637. Kom þá á daginn, að Eyjólfur Söl-
mundarson, eiginmaður Guðríðar, var látinn.
Gengu Hallgrímur og Guðríður nú í hjóna-
band og bjuggu um tíma á Akranesi, en síðar
um sjö ára bil á Suðurnesjum, í fátækt, basli
og ýfíngum við nágranna.
Nú var hollvinur Hallgríms, Brynjólfur
Sveinsson, orðinn biskup í Skálholti. Kallaði
biskup Hallgrím fyrir sig og vígði hann prest
til Hvalsnessþinga árið 1644. Var Hallgrímur
önnur sjö ár prestur þar, litlu betur settur
en fyrr efnalega og félagslega, sætti m.a. að-
kasti Suðumesjamanna.
Arið 1651 var séra Hallgrími veitt prests-
embætti að Saurbæ á Hvalfjarðarströnd.
Það var sældarbrauð, og þar vegnaði Hall-
grími vel. Bára hann og sóknarmenn hans
þar hver öðram góðan vitnisburð. Er Hall-
grímur nú prestur í Saurbæ til ársins 1669,
en lætur þá af embætti sökum holdsveiki.
Eftir þetta bjó hann í tvö ár með Eyjólfi
syni sínum að Kalastöðum, en að svo búnu
fluttust þeir að Ferstiklu, og þar andaðist
Hallgrímur Pétursson 27. október 1674. Guð-
ríður lifði mann sinn og lézt í Saurbæ 1682.
Skáldið Hallgrímwr
Séra Hallgrímur Pétursson er mesta
sálmaskáld, sem Island hefur alið. Passíu-
sálmamir era fímmta guðspjall íslendinga,
og sálmurinn „Um dauðans óvissan tíma“ er
sálumessa þjóðarinnar á síðari öldum. Hall-
dór Laxness segir í „Inngángi að Passíu-
sálmum“ árið 1942: „Það er vafasamt hvort
jesúviðfángsefninu hafa nokkra sinni verið
gerð þvílík skil í skáldskap sem í Passíusálm-
um Hallgríms Péturssonar, að guðspjöllun-
um fráskildum. Að minstakosti era höfundi
þessara lína ókunn dæmi um það. Það má
mikið vera ef Passíusálmar era ekki tindur
sérstakrar öldu í heimsbókmenntunum um
leið og skáldsnild íslendinga nær í þeim há-
marki í annað sinn“ (Vettvángur dagsins).
Aðdragandi þessa meistaraverks er lang-
ur. Hallgrímur orti mikið af margs konar
ljóðum, áður en hann náði þeim einstæða
þroska, sem birtist í Passíusálmunum. Tutt-
ER FULLKOMNAÐ"
ITilefni Passíwsálmal
sálma getur að líta. Nokkur hópur Hallgríms
sálma er ortur af ákveðnu tilefni, þeirra
mestir andlátssálmar hans. Heimsádeilur
kvað Hallgrímur svo og fræðsluljóð og gam-
ankvæði. Samúelssálma, söguljóð um Samú-
elsbækur Biblíunnar, yrkir Hallgrímur að
því er talið er árið 1656, en leggur þá frá sér
í miðjum klíðum í því skyni að taka til við
höfuðverk sitt, Passíusálma. Hefur sú ráða-
breytni orðið síðari tíma mönnum nokkurt
umhugsunarefni.
Heimildir Passíwsálma
Um tildrög þess, að Hallgrímur orti Pass-
íusálma og um hið eiginlega tilefni sálmanna
hefur ýmislegt verið ritað.
Gísli Konráðsson kveður það „af merkum
mönnum haft eftir gömlu fólki, er kunnast
var um“, að Hallgrímur Pétursson hafi heitið
því, er hann komst frá Hvalsnesi að Saurbæ,
að hann skyldi minnast frelsara síns sem
hann mætti fyrir lausn úr vélabrögðum Suð-
umesjamanna, og þá hafi hann á einni löngu-
föstu litlu eftir að hann var kominn að Saur-
bæ setzt við og byijað að yrkja Passíusálma.
Ekkert verður með vissu um það sagt,
hvað hratt þessu verki af stað. Rétt er þó að
staldra við það, sem að framan getur, að
Hallgrímur hættir við annað verk, Samúels-
sálma, í miðjum klíðum einmitt um það leyti
sem hann byrjar á Passíusálmum, en annars
er ekkert verk til, svo vitað sé, hálfunnið frá
hans hendi.
Magnús Jónsson getur þess til (Hallgrím-
ura Pétursson, ævi hans og starf I-II,
Reykjavík 1947), að Hallgrími hafí á þessu
ári, 1656, orðið það ljóst, að hann hefði tekið
holdsveiki, þessi geigvænlega staðreynd
beint huga hans að píslarferli Krists sem
aldrei fyrr, og valdið umræddum þáttaskil-
um á skáldferli hans.
í bók sinni „Hallgrímur Pétursson og
Passíusálmarnir“ (Reykjavík 1970) ber Sig-
urður Nordal fram aðra skýringu á því,
hvers vegna Hallgrímur tók til við Passíu-
TEIKNING eftir Barböru Árnason.
ugustu aldar menn hafa sumir heijir undrazt
og jafnvel hneykslazt á því, að Hallgrímur
Pétursson skyldi leggja sig niður við að
yrkja rímur. En það gjörði hann á Suður-
nesjaáranum, þrjá rímnaflokka. Og sautj-
ánda ríma af Flóres og Leó er öll kveðin með
sléttubandahætti, 53 erindi, en það þótti
bæði fyrr og síðar vel gjört að koma saman
einni sléttubandavísu. Sýnir þetta fágæta
hagmælsku Hallgríms. Hann hafði fullkomið
vald á verkfæram sínum og þjálfaði sig við
beitingu þeirra á alla vegu.
Tækifæriskvæði og vísur orti Hallgrímur,
þ.á m. brúðkaupssálma og önnur samkvæm-
isljóð. Utfararminningar liggja eftir Hall-
grím. Þar bér hæst harmljóð um Steinunni
dóttur skáldsins bamunga. Misseraskipta-
kvæði, morgun- og kvöldsálma og ferða-
Píslarsagan er höfuðheimild Passíusálma.
Guðspjöllin fjögur segja þá sögu hvert með
sínum hætti. Snemma á öldum mynduðust
hefðir innan heimskirkjunnar í þá átt að
taka saman efni allra guðspjallanna og
mynda eina, heilsteypa frásögn. Sam-
verkamaður Marteins Lúthers, Jóhann
Bugenhagen, útbjó samfelldan texta
Píslarsögunnar, og kom hann sex sinn-
um út á íslenzku á 16. og 17. öld. Sam-
kvæmt kirkjuskipaninni skyldi Písl-
arsagan öll lesin við messugjörð á
föstudaginn langa. Varð kirkjufólk
þannig handgengið þessu efni við
reglubundna íhugun ár hvert.
Það er m.a. þessi „langvar-
anlega umþenking", sem Hallgrímur
Pétursson skírskotar til í inngangsorðum
Passíusálma. Ef spurt er, hvaðan séra
Hallgrímur hafi efni sálmanna, er fyrst
og síðast til þessarar myndar Píslarsög-
unnar að vísa. Hana er að finna í nú-
tímamynd í 79. prentun Pass-
íusálma er gefin var út í
Reykjavík 1991 og fæst í bóka-
verzlunum.
Árið 1599 kom út í íslenzkri
þýðingu Arngríms Jónssonar
lærða bókin „Eintal sálarinnar“
eftir þýzka prestinn og einingar-
reynslumanninn Martein Moller,
en þar var fjallað um kvöl Drott-
ins og krossdauða. Eintal sálar-
innar naut mikillar hylli hér á
landi, og var ritið oftsinnis endur-
útgefið. Sýnt hefur verið fram á
það, að Hallgrímur Pétm-sson hafi
í nokkram mæli haft þetta hug-
vekjúrit til hliðsjónar, er hann
setti saman Passíusálma. Fleiri
guðrækileg rit úr garði evang-
elisk-lútherskrar kirkju mun
Hallgrímur hafa haft innan seil-
ingar.
Vitaskuld var séra Hall-
undir áhrifum frá sam-
tímamönnum sínum. Hitt er þó
enn minna vafamál, að skáldið
Hallgrímur Péturssonar hefur sig
hátt yfir þau mörgu áhrif og skapar
sjálfur listaverk, sem öllu hliðstæðu
efni tekur langt fram.
sálma, þegar það varð. Tilgáta Nordals er
sú, að sálmamir séu tilraun Hallgríms til að
leysa eiginn tilvistarvanda. I fjórða Passíu-
sálmi komi það fram, að trúarlíf Hallgríms
hafi verið sveiflum undirorpið. Vaxandi vel-
megun hafi valdið skáldinu hugarangri og
knúið Hallgrím til að takast á við hinztu rök
með róttækari hætti en nokkra sinni fyrr.
Helgi Skúli Kjartansson ber saman skoð-
anir þessara fræðimanna og kemst að þeirri
niðurstöðu, „að ekki verði bent með neinni
vissu á ákveðin atvik, sem hafi knúið Hall-
grím til að taka sér þetta yrkisefni og um
leið eflt hann til að gera því svo fullkomin
skil“ (Menn í öndvegi. Hallgrímur Péturs-
son, Reykjavík 1974).
Arið 1655 var pentaður á Hólum „Píslar-
saltari", þ.e. sjö sálmar út af píningarsögunni
eftir séra Jón Magnússon í Laufási. Vera má,
að Hallgrímur hafi skynjað, hve miklu háleit-
ara yrkisefni séra Jón hafði valið sér, þar sem
var pína og dauði frelsarans, en Hallgrímur
sjálfiir, er var að ríma Samúelsbækur Gamla
testamentisins. Hugsanlega hefur Hallgrími
verið ljóst, að hann gæti gjört betur en séra
Jón. E.t.v. hefur þetta hvað með öðra orðið til
þess, að Hallgrímur skipti svo skyndilega um
yrkisefni og hóf sig til flugs.
Hér verður ekki leitazt við að skera úr
þessum álitamálum, enda koma enn fleiri
skýringar til greina, sbr. t.d. „Hallgríms-
stefnu“, erindasafn er út kom í Reykjavík í
fyrra. Hinu er ekki að neita, að sú ábending
Sigurðar Nordal, að Passíusálmarnir séu
m.a. ávöxturinn af tilvistarkreppu skáldsins í
Saurbæ, er einkar áhugaverð.
Aftwrhvarf Hallgríms
Menn eiga það löngum til að mikla fyiir
sér trúarlegt öryggi og einstefnu 17. aldar
fólks á Islandi, er bjó við rétttrúnað lúth-
erskrar kirkju. Magnús Jónsson slær því ít-
rekað fóstu, að Hallgrímur Pétursson aldrei
hafi orðið fyrir trúarlegu afturhvarfi. Matthí-
as Jochumsson segir um Hallgrím, að trú
hans sé „ávallt hin sama, heit, föst og vak-
andi“. Þó er báðum ljós hinn mikli munur
einstakra Passíusálma. Sigurður Nordal seg-
ir, að í tilviki Hallgríms verði menn að greina
á milli tveggja merkinga orðsins „trú“ og
bætir við: „Sú trú, sem var Hallgrími skylda
og styrkur, hann beygði hugsun sína fyrir og
beitti vilja sínum til að hvika ekki frá, var
ávallt söm. Hins vegar hafa verið sveiflur í
trúarlífi hans, og af þeim stafar hið mismun-
andi andríki sálmanna. Þá verður ekki hjá
því komizt að spyrja, hvort þessar sveiflur í
trúarlífi hafi ekki getað verið samfara breyti-
legum trúarhugmyndum“ (áður tilvitnað rit).
Eg fæ ekki betur séð en í Passíusálmum
sé eigi aðeins að finna mismunandi andríki
og sveiflur í trúarlífi, heldur beinlínis harðar
sviptingar, sem rekja rætur til trúararfleifð-
arinnar sjálfrar og útiloka hvorki afturhvarf
höfundar né tilvistarkreppu. Þessar svipt-
ingar era byggðar inn í trúarheim Hallgríms
Péturssonar og kunna vissulega að hafa átt
sinn þátt í því, að hann lagði frá sér söguljóð-
ið Samúelssálma og ákvað að ganga á hólm
við hinztu rök tilverannar, eins og þau birt-
ust honum í kvöl Krists og krossdauða.
f hreinni iðran því hvern dag vak,
herskrúða Drottins á þig tak
Áður var minnzt á 4. Passiusálm. í honum
rekur Hallgrímur trúarsögu sína. I skírninni
er hann leiddur inn í náðar grasgarð lausnar-
ans. En þar með er engu lokið. ítrekuð van-
ræksla steðjar að skáldinu. Hann er sinnulít-
ill í barnæsku, gjálífur á unglingsáram,
hneigður til heimselsku fullvaxta og guð-
rækni hans stopul. Um síðir verður hann fyr-
ir reynslu, sem nefna má dýpsta tón Passíu-
sálma:
Þá kom Guðs anda hræring hrein,
í hjartað mitt inn sá ljóminn skein.
En þessi reynsla færir Hallgrími ekki end-
anlega lausn. Hann sefur „í heimskunni",
þ.e. væntanlega heimselskunni og gefur sig
sjaldan að Guðs heilaga anda. I þessum
vanda þyrmir yfir skáldið:
Fárlega var mín fíflskan blind,
forlát mér, Jesú, þessa synd,
hvar með að jók ég hugraun þér,
en hefnd og refsing sjálfum mér.
Hér er staða Hallgríms dregin upp í fáum
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. APRÍL1998