Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.1998, Blaðsíða 9

orðum: Hefnd og refsing vofa yfír honum
vegna blindrar fiflsku hans, sem aukið hefur
sjálfum frelsaranum hugraun. En athvarfið
er á vísum stað: „Forlát mér, Jesú, þessa
synd“. Staða Hallgríms og athvarf eru í senn
einkamál hans og lýsing á högum hins
evangelisk-lútherska 17. aldar manns. Nú-
tímalesandi Passíusálma sér almennt mann-
legar efasemdar og trúarlegt tómlæti, sem
hann þekkir úr eigin brjósti og sjálfs sín
samtíð, blasa við í sálmunum í hinu mikla
samhengi trúararfleifðar kirkjunnar. Urræð-
ið á sér upptök í sama umhverfi, og áfram
lesum við 4. sálm:
Láttu þó aldrei leiðast þér,
ljúfi Jesú, að benda mér,
hugsi til mín þitt hjartað milt,
hirtu mig líka sem þú vilt.
Hin ýmsu stef Passíusálmanna vitna eng-
an veginn öll um þá miklu kyrrð, sem er
lokatónn verksins og að verður vikið í niður-
lagi þessarar greinar. Uppistaða sálmanna
er átök: Lesandinn fær að skoða sitt eigið
innra hugstríð í speglinum, þar sem almátt-
ugur Guð í syni sínum Jesú Kristi tekst án
afláts á við dauðann og djöfulinn sjálfan.
Hallgrímur og sá sem í huga sínum fylgir
honum eftir er aðili að baráttu frelsarans við
tortímingaröfl illskunnar:
Sjá þú vel til, að svoddan her
sofandi komi ekki að þér.
I hreinni iðran því hvem dag vak,
herskrúða Drottins á þig tak.
„Yfirbót, iðrun rétt og trúin hreina“ (Pass.
12:20) eru sá herskrúði, sem kristnum manni
er fenginn til að verjast hinu illa. Þær varnir
eflir hinn trúaði með iðulegri bæn. „Bænin
má aldrei bresta þig“ segir nær niðurlagi
fjórða sálms. Passíusálmarnir afhenda les-
andanum ekki einn lykil, heldur marga, já
heilt lyklakerfi. Iðrun, trú og bæn eru þar
fremst í röð. Fyrir tilverknað þeirra leysist
Hallgrímur Pétursson úr þeim vanda, sem
augljóslega steðjar að honum.
Þennan vanda þekkja nútímamenn dável.
í hugskoti þeirra margra hverra situr tilvist-
arkreppan á innsta bekk. Þeim er og boðin
sama lausn og Hallgrími, vilji þeir við henni
taka. Þar með gjörast þeir stríðsmenn Krists
og klæðast brynju hans. Vilji þeir ekki
þiggja skrúðann, verða þeir að búa við
vanda sinn óleystan, rétt eins og forfeður
þeirra fyrir þremur öldum.
Augljóst er, að Hallgrímur Pétursson
hefur þekkt trúarlegt afturhvarf. Atök-
in, sem birtast í því nær hverjum Pass-
íusálmi, vitna um það. Reyndar kallar
Hallgrímur lesanda sinn til daglegs
afturhvarfs. Trúarlíf Hallgríms og
annarra rétttrúnaðarmanna á 17.
öld er fjarri því að vera einsleitt
bákn, þar sem alit er óhaggað ævilangt. Það
er þvert á móti þrungið lífi, ógnvekjandi og
himinbjörtu lífi. Sem slíkt er það vitaskuld
ekld annað en tær perla á hinu mikla
steinasörvi kirkjulegrar trúar í aldanna rás.
Kristinn dómur geymir drama mannlegra ör-
laga. Það örlagatafl þreytir Hallgrímur í
Passíusálmum, spjaldanna á milli.
Hjálpræðisverkíð I
25. Passiwsálmur
Sú barátta góðs og ills, sem er uppistaða
Passíusálmanna, tekur á sig fleiri en eina
mynd. Einna þekktastur sálmanna er hinn
25., en honum lýkur með erindinu „Son Guðs
ertu með sanni“, sem um langt skeið hefiir
verið trúarjátning íslendinga, og spretta
kirkjugestir jafnan á fætur, þegar tónar
hennar kveða við.
í þessum sálmi eru átök hinna tveggja afla
tilverunnar ákaflegri en í flestan tíma annan.
Fallist lesandinn á að gjörast meðleikari á
hinu mikla sviði, sætir sjálfsmynd hans ann-
ars vegar ýtrustu lægingu, en er að svo búnu
hafin upp í „blessaðar himnahallir". Fyrra
efnið er t.d. að finna í 7. erindi. Hið síðara í
því 9.:
Með blóðskuld og blövan stranga,
beizkura reyrð kvalahnút
áttum vér greitt að ganga
frá Guðs náð rekin út,
hrakin í heljarsút,
íklædd forsmánar flíkum,
frá skúfuð Drottni rikum,
nakinogniðurlút.
En með því út var leiddur
alsærður lausnarinn,
gjörðist mér vegur greiddur
í Guðs náðarríki inn
og eilíft líf annað sinn.
Blóðskuld og blölvan mína
burt tók Guðs sonar pína.
Dýrð sé þér, Drottinn minn.
Hér kemur grundvallarhugsun Passíu-
sálmanna saman í fáum orðum: Af sjálfs sín
dáðum er maðurinn fordæmdur. Honum hef-
ur mistekizt að lifa lífinu samkvæmt vilja
skaparans. A honum hvílir blóðskuld og bölv-
un, forsmán og útskúfun. Hjálpræðisverk
Guðs í Kristi felur í sér ýtrasta andóf við
þessum ósköpum. Blóðskuld mannsins og
blölvan er burt tekin. Með kvöl sinni og
krossdauða hefur „alsærður lausnarinn",
sonur Guðs, fjarlægt þessa byrði af herðum
kristins manns.
Fyrr í þessu máli var minnzt á afturhvarf.
Passíusálmarnir eru lýsing á afturhvarfi í
þeim skilningi, að í þeim lætur algóður Guð
manninn hverfa aftur frá villu síns vegar til
hlýðni við hinn hæsta og samfélags við
Drottin allsherjar. Afturhvarfið á sér að
hluta til stað í eitt skipti fyrir öll, eins og lesa
má í tíunda versi þessa sálms. Hins vegar fer
það fram dag hvern, sbr. t.d. þetta erindi úr
12. Passíusálmi:
Þegar ég hrasa hér
hvað mjög oft sannast,
bentu i miskunn mér,
svomegiégviðkannast.
EIN AF teikningum Barböru Árnason við
Passíusálmana.
Passíusálmamir eru sem fyrr greinir ekki
hugmyndalegur einsteinungur. Þeir lýsa
daglegum árekstrum í hugskoti skáldsins og
allra hinna, er lesa og íhuga efni verksins.
Átökin eru uppteiknuð með myndum úr
hjálpræðissögu Heilagrar ritningar, Píslar-
sögunni sjálfri, og eiga sér ævinlega endur-
óm þar.
Hjálpraeðisverkið II
43. sálmwr
Hvergi annars staðar í Passíusálmum er
stiklað jafn fimlega á hjálpræðissögunni
endilangri í einu ljóði og í 43. sálmi, um „Það
sjötta orð Kristí á krossinum". Sá hluti Písl-
arsögunnar, sem þar er til umræðu, hljóðar á
þessa leið: „Þegar Jesús hafði fengið edikið,
sagði hann: „Það er fullkomnað“.“ Marteinn
Lúther sagði, að þessi orð hafi að geyma
„alla ritninguna“ (sbr. dr. Sigurjón Árni Eyj-
ólfsson: „Hugleiðing um lútherska rétttrún-
aðinn“, Hallgrímsstefna, Reykjavík 1997).
Hallgrímur Pétursson yrkir sálm um þennan
texa, og þykir mér sá sálmur taka öðrum
Hallgríms sálmum fram.
Sálmurinn greinir frá því, að í árdaga allr-
ar sögu gaf Guð út „greinilegt lögmál himn-
um af“. Skaparinn ætlar hverjum manni að
lifa í samræmi við þann vilja, sem þar birtist.
Maðurinn á að iðka algjört réttlæti, ljóst og
leynt, og rækta með sér hreinleika hið ytra
og innra, syndleysi til orðs og athafnar. Hon-
um er fyrirbúið að elska Guð og náunga sinn
hræsnislaust og af heilum huga. Takist hon-
um þetta er „lífið“ í boði, en ella „eilíf for-
dæming".
Hér er hin kristna siðferðiskrafa dregin
fyrir odd: Manninum er ætlað að vera full-
kominn til orðs og æðis, í hugsun réttri og í
breytni. Takist honum þetta, lifir hann og
hefur náð því markmiði sínu að vera í Guðs
mynd. Að öðrum kosti er guðsmyndin glötuð.
Skáldið heldur áfram kveðandinni: Enginn
maður megnar að fullnægja þeim kröfum,
sem hér eru gjörðar. „Gengur það langt yfir
eðli manns,“ segir Hallgi-ímur og bætir því
við, að maðurinn hafi með þessu bakað sér
óbærilega sekt, enda krefjist Drottinn full-
kominnar eftirbreytni af hálfu mannsins, og
sé maðurinn úr sögunni, ef hann ekki axlar
þá byrði vandkvæðalaust.
Að loknum þessum geigvænlega inngangi
um stöðu mína af eigin rammleik andspænis
Guði tekur Hallgrímur nú til hörpunnar og
kveður þrjú erindi, þar sem þræðir hjálp-
ræðissögunnar koma saman með skýrari
hætti en hugsazt getur:
Jesús eymd vora alla sá,
ofankomtilvorjörðu á,
hæðum himna upp runninn af,
undir lögmálið sig hann gaf.
Viljuglega í vom stað gekk,
var sú framkvæmdin Guði þekk,
fóðumum hlýðni fyrir oss galt,
fullkomnaði svo lögmál allt
En svo að syndasektin skeð
sannlega yrði forlíkt með
og bölvan lögmálsins burtu máð,
beizka kvöl leið og dauðans háð.
Ávöxtur þessa hjálpræðisverks er borinn
fram í næstu erindum, og ná þau hámarki í
hinu 15. þar sem fagnaðarerindið er boðað í
skilmálalausri mynd og „öll ritningin" stend-
ur frammi:
Fullkomnað lögmál fyrir þig er,
fullkomnað gjald til lausnar þér,
fullkomnað allt, hvað fyrir var spáð,
fullkomna skaltu eignast náð.
Hver skulu nú viðbrögð þín, hins endur-
leysta manns, andspænis slíkum gjörningi?
Því svarar Hallgrímur í lokaerindum sálms-
ins, þar sem hann ávarpar Jesúm og þakkar
honum, en biður síðan:
Hjálpa þú mér, svo hjartað mitt
hugsi jafnan um dæmið þitt
og haldist hér í heimi nú
við hreina samvizku og rétta trú.
Hér hillir undir endalok þess stríðs, sem
skáldið í umboði allra manna hefur háð
sálm eftir sálm og Hallgrímur á enn eftir
að árétta, unz hvfldarorð 50. Passíusálms
leiða lesandann til fullnaðarkyrrðar. Hér
talar höfundur ekki lengur um „ónýta,
tæpa iðrun", eins og í 12. sálmi, ákall-
ar ekki Drottin um liðveizlu við að
ástunda rétta breytni, efast ekki
framar um fullnaðarárangur hjálp-
ræðisverksins. Hér biður sáldið
einungis um hjálp til að „hugsa jafnan um
dæmi“ frelsarans, þ.e.a.s. láta sér aldrei úr
minni líða þann sigur sem hinn krossfesti og
upprisni hefur unnið fyrir mannsins hönd.
Þetta „dæmi“ mun hafa það í för með sér, að
þú héðan í frá færð búið við hreina samvizku
og stillingu hugans, sem byggð er á réttri trú.
Lífi þínu lifir þú upp frá þessu í linnulausri
íhugun innstu leyndardóma trúarinnar. Þar
með hvflir þú í Guði „óhræddur og kvíða-
laust", eins og segir í lokaerindi sálmsins.
Hvíli eg nú síðast hwga minn
Þessi niðurstaða 43. sálms og þar með
allra Passíusálma er lögð fram nær endi 50.
sálms, í síðustu átta erindum verksins. Þar
er Hallgrímur setztur niður við legstað frels-
arans og virðir fyrir sér það undur, sem fram
hefur farið í kvöl Krists og krossdauða.
Drottinn hefur kvittað fyrir sektir manns-
ins og syndir, grafið þær miður, fleygt þeim í
hafsins djúp: „Um eilífð verður ei á þær
minnzt". „Líndúkur trúar“ og „ilmandi
smyrsl“ iðninar eru hér þungamiðja íhugun-
arinnar. Hvfldin ríkir í hugskotinu, hvfldin að
loknum þeim hörðu sviptingum, sem í fyrst-
unni einkenna líf hvers einasta manns, hvfld-
in að loknu endanlegu afturhvarfx í varan-
legri trú.
Þannig lýkur Hallgrímur Passíusálmum
og kveður sig með þeim hætti í sátt við óræð-
ustu gátur tilverunnar og sína eigin svipt-
ingasömu ævi og sunduleita dagsverk. „Síð-
an þess aðrir njóti með“ sagði skáldið í fyrsta
sálmi. Við öll, sem sláumst í för með þessum
óviðjafnanlega meistara trúar og tungu, eig-
um þess fullnaðarkost að njóta sömu sáttar-
gjörðar meðan við lifum og um síðir and-
spænis dauðans dimmu rún.
Höfundurinn er prestur og þjóðgarðsvörður
ö Þingvöllum.
ÍSAK HARÐARSON
LANGÞRÁ
Þegar Ingólfur Arnarson hélt
burt
af þeirri kringlu er menn byggðu
á hans tíð,
og sigldi með fólk sitt og fé á vit
landsins
er hermt var að lægi yst í norðri,
þá hélt hann ekki til móts við
land,
heldur orð
Og skipið sigldi
frá öllu til einskis,
frá engu til alls,
frá gatslitnum orðum
um ólgandi þögn ...
Ó, Nýja Orð!
Ónumið mönnum.
Vítt eins og himinn,
nýtt eins og barn
Þrjóskt sigldi skipið
öldu eftir öldu, öld eftir öld,
ellefu hundruð ár
Oghér
siglum við enn
djúpan geiminn á bláum hnetti
knúnum sóivindum
Til móts við orð
Höfundurinn er ritböfundur.
ÁGÚSTÍNA
JÓNSDÓTTIR
í MINNINGU
Hún hlúði að gróðri
en aðrir brenndu hann
Blómin mín
bíða hennar
græðandi handa
sem koma aldrei aftur
ég hef vökvað þau
með tárum
þau vaxa
mér yfir höfuð
ALFAR
Ljósskin
í bláþoku
glampar augna
þegar fjallið kallar
við tvö að hýbýlum
ljúflinga
hlýðum á tónleik
í bjargi
ILMUR
Fótspor
á leiftrandi vatnsfleti
morgunaugu
full af blómum
við göngum í fjöruborðinu
án orða
blærinn vefur okkur
ilmi
Höfundurinn er Ijóðskáld og kennari i
Reykjavík. Fyrsta Ijóðið er helgað minningu
Kristjönu Kristinsdóttur sem lést á síðasta ári.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 4. APR(L 1998 9