Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.1998, Blaðsíða 20

MATTHEUSARPASSIAN
Kór Langholtskirkju flytur
Mattheusarpassíuna eftir
Jóhann Sebastian Bach ó
Drennum tónleikum um
póskana. Það er ekki oft
sem svo stórt verk er flutt ó
Islandi en verkið tekur þrjó
tíma í flutningi. AAAGNUS
RAGNARSSON rekur hér~
feril tónskóldsins og fjallar
um verkið.
Johann Sebastian Bach (1685-1750)
var fæddur tónlistarmaður. Hann
var yngsti sonur Johanns Ambrosi-
usar Bach, tónlistarmanns í
Eisenach. Bach fjölskyldan hafði alið
af sér tónlistarmenn í að minnsta
kosti eina öld og átti eftir að gera
það fram á 19. öld. Segja má að þar
hafí nokkurs konar lénsskipulag viðgengist.
Karlmaður sem fæddist inn í fjölskylduna nam
tónlist innan hennar og fór svo hið fyrsta að
vinna við hana. Enda gekk þetta eftir með Jo-
hann Sebastian. Hann lærði hjá fóður sínum en
þegar báðir foreldrar hans létust, er hann var
aðeins tíu ára, var hann tekinn inn í fjölskyldu
bróður síns þar sem hann naut kennslu á orgel.
Eftir að hafa sótt skóla í Eisenach, Ohrdruf og
Liineburg réðst hann til starfa sem organisti í
Amstadt átján ára gamall. Hann var mjög
hrifinn af norður-þýsku tónlistarhefðinni og fór
fótgangandi til Liibeck (um 300 km) til að
, hlusta á hinn mikla Buxtehude spila á orgel.
Næst réðst Bach til starfa sem orgelleikari í
Miihlhausen en staldraði stutt við því 1708, ári
síðar, varð hann hirðtónskáld hertogans af
Weimar. Þar var hann ánægður til að byrja
með en hann virðist hafa haft einstakt lag á að
lenda upp á kant við yfirboðara sína. Þegar
hann hafði starfað í átta ár í Weimar réð hann
sig sem tónlistarstjóra hjá Leopold fursta af
Köthen, hafði þess verið krafist að hann yfir-
gæfi hirðina auk þess sem hann hafði verið í
fangelsi fyrir að verða ekki við óskum hertog-
ans. Fram að þessu hafði hann samið fyrst og
fremst trúarleg verk og í Weimar samdi hann
mörg af bestu orgelverkunum sínum auk
margra stórbrotinna kantata. I Köthen var
hins vegar engin þörf fyrir trúarleg verk held-
ur samdi hann fyrir hljómsveit furstans sem
var sjálfur tónlistarmaður og urðu þeir nánir
' vinir. Undir lok dvalar sinnar í Köthen varð
Bach óánægður með hversu vægi tónlistar í
hirðinni hafði minnkað undir stjóm konu
furstans. Hann fór því enn á ný að leita að nýju
starfi.
1722 lést Johann Kuhnau, tónlistarstjóri við
Tómasarkirkjuna í Leipzig. Sú staða var ein
hin mikilvægasta og virtasta sem tónlistar-
manni gat hlotnast í heimi lútherskrar kirkju-
tónlistar. I henni fólst yfirumsjón með tónlist-
arflutningi í fjórum aðalkirkjum borgai'innar
og 1 háskólanum. Borgarráðið hafði orðið fyrir
vonbrigðum með að hinn mikli Telemann frá
Hamborg og J.C. Graupner, sem þá var nafn-
togaður við hirðina í Hesse-Darmstadt, skyldu
ekki vera fáanlegir og varð því að „sætta“ sig
við tónlistarstjórann við hirð Köthens sem
naut ekki sama álits og hinar. Bach starfaði í
Leipzig til æviloka og átti þar eftir að semja
stórbrotnustu trúartónlist allra tíma, þ.á m. Jó-
hannesar- og Mattheusarpassíurnar og H-moll
messuna. Eins og svo oft áður lenti hann í úti-
stöðum við yfirboðara sína, þ.e. borgarráðið,
sem varð að umbera hann í 27 ár. Þegar hann
svo loksins dó hoppuðu þeir hæð sína, skipuðu
einhvem ómerking og undirtyllu í stöðuna
hans og eftir talsverð heilabrot tókst þeim
meira að segja að minnka lífeyri ekkjunnar,
Önnu Magdalenu Bach.
Þótti afturhaldssamur í tónsmiðum
Johann Sebastian Bach var ekki mikils met-
inn af samtímamönnum sínum. Hann þótti
framúrskarandi orgelleikari en sem tónskáld
var hann talinn afturhaldsseggur enda kom
hann varla með neinar nýjungar í tónlist. Sjálf-
Jóhann Sebastian
Bach
ur taldi hann sig iðnaðarmann í tónlist sem
samdi tónverk að beiðni vinnuveitenda sinna.
Hann skrifaði í nánast öllum stílum sem þá við-
gengust að ópera einni undanskilinni. Hann
var undir áhrifum af þýskri, franskri og ítal-
skri tónlist en það stafaði af því að alla ævina
endurritaði hann verk annarra tónskálda svo
sem Vivaldis, Corellis, Pergolesis, Handels,
Palestrina o.fl. Fá verka hans voru gefin út
méðan hann lifði og um það leyti sem hann dó
urðu miklar breytingar í tónlist og þótti hann
þá gamaldags. Menn reyndu að gleyma verk-
um hans. Við jarðarfórina voru aðeins nokkrir
synir hans og nemendur.
I Singakademie í Berlín, tæpum áttatíu ár-
um síðar, stendur tvítugur maður fyrir flutn-
ingi á verki sem rýfur áratuga langa þögn sem
ríkt hafði yfir verkum tónskáldsins. Stjómand-
inn ungi hét Felix Mendelssohn Bartholdy og
verkið var Mattheusarpassían, án efa mikil-
fenglegasta tónverk lútherskrar kirkjutónlist-
ar.
„Stóra passian"
Mattheusarpassían var frumflutt hundrað
áram áður, 15. apríl 1729. Sem tónlistarstjóri
við Tómasarkirkjuna þurfti Bach meðal annars
að standa skil á einni passíu til flutnings á
fóstudaginn langa annað hvert ár (hin árin
voru þær fluttar í hinni stóru kirkjunni, þ.e.
Nikulásarkirkjunni). Fram til ársins 1721 vora
passíurnar fluttar á sléttsöngsformi en þá fékk
forveri Bachs, Johann Kuhnau, leyfi til að
semja passíu í hinu fremur nýstárlega óratór-
íuformi. Bach samdi fyrstu passíuna sína þegar
hann var enn í Köthen og var hún framflutt á
fóstudaginn langa 1723 þegar hann var settur
inn í embættið í Tómasai-kirkjunni. Þetta var
Jóhannesarpassían. Hann safnaði sjálfur sam-
an textanum sem samanstóð af 18. og 19. kafla
Jóhannesarguðspjallsins, útdrætti úr
Mattheusarguðspjallinu, samtíðarljóðum eftir
B.H. Brockes og aðra (jafnvel hann sjálfan) og
11 kórum. Hann hafði knappan tíma til að
semja verkið og valdi því stysta píslai-sögukafl-
ann og efnið fær mismikið vægi.
Við komuna til Leipzig kynntist hann ljóð-
skáldinu Picander og saman unnu þeir að
Mattheusarpassíunni. Píslarsagan í Mattheus-
arguðspjallinu þykir henta mjög vel til að setja
við tónlist því hún veith- tónskáldinu mikinn
innblástur, er mjög nákvæm í frásögn og veitir
svigrúm fyrir íhugun. Nánast hvert atvik vek-
ur upp spurningar sem hægt er að túlka og
jafnvel svara með arioso eða aríu. Bach hefur
ekki eins margar aríur og önnur þýsk tónskáld
sem sömdu Mattheusarpassíu en verkið hans
er minnisstæðast og merkast því hann skrifar
fyrir tvo kóra, tvær hljómsveitir, einsöngvara
og barnakór sem syngur í fyrsta og síðasta at-
riði fyiTi hluta og hvergi annars staðar.
Verkið er heilsteypt því Bach samdi það í
einni lotu og öll tónlistin er ný, með texta eftir
einn höfund. Þess vegna sá Bach ekki ástæðu
til að gera eins miklar breytingar á verkinu
þegar það var endurflutt eins og átti við um
hinar passíurnar.
Með Mattheusarpassíunni fullkomnai' hann
passíuformið enda var það svo að þegar Bach
fjölskyldan talaði um „stóra passíuna" var átt
við Mattheusarpassíuna. Hann notar öll tón-
listarform sem þekktust á þessum tíma í
kirkjutónlist sem hafði hvorki fyrr né síðar
verið gert. Hann notar aríur með og án recita-
tiv, aríur með kór og dúetta. Kórinn notar
hann á mjög leikrænan og áhrifamikinn hátt og
nýtir sér tvískiptingu hans mjög skemmtilega,
sbr. þegai- múgurinn umkringii' Jesú og hæðist
að honum þá er eins og hrópin berist úr öllum
áttum. Kóralarnir sem Bach hefur valið era
sumir enn sungnir í dag s.s. ,Ó, höfuð dreyra
drifið" og ,Á hendur fel þú honum“ og suma
þeirra notar hann allt að fimm sinnum en alltaf
í nýrri tóntegund og útsetningu.
Vegna þess fjölda tónlistarmanna sem
Mattheusarpassían krefst í flutningi, þ.e.
tveggja fullskipaðra barokkhljómsveita,
tveggja fjögurra radda kóra auk barnakórs og
18 einsöngshlutverka, er flutningur á henni
sjaldgæfur og ávallt stórviðburður. Hún varð
til þess að verk Bachs hljómuðu á ný eftir ára-
tuga langa þögn. Göthe heyrði verkið í flutn-
ingi Mendelssohns og sagði í kjölfarið við vin
sinn: „Verk Bachs bera í sér einhvem frum-
kraft sem er helst hægt að líkja við guðlegan
sköpunarmátt, kannski þann sem var að verki
þegar Drottinn skóp heiminn."
Höfundur er félagi i Kór Langholtskirkju og stundar
nóm við Tónlistarskólann i Reykjavík.
Norræn aldamótalist í einu
stærsta listasafni Þýskalands
STÓR sýning á norrænni landslagsiist frá
1880 til 1910 verður opnuð í Wallraf-Ric-
hartz safninu í Köln hinn 4. apríl nk. und-
ir yfírskriftinni Landslag sem spegill sál-
arinnar. Þar á meðal verða verk eftir þá
Þórarin B. Þorláksson og Ásgrím Jóns-
son í eigu Listasafns Islands.
Wallraf-Richartz er eitt stærsta lista-
safn Þýskalands. Sýningunni „Landschaft
als Kosmos der Seele“ er ætlað að bregða
ljósi á sérstöðu norræns landslagsmál-
verks um aldamótin síðustu, einkum þó
það táknsæi sem lesa má úr hinni nor-
rænu landslagshefð. Þar hefur verið vís-
að til greinilegra áhrifa frá Frakklandi,
Þýskalandi og Sviss á síðustu áratugum
19. aldar sem síðan viku smám saman
fyrir beinum áhrifum frá norrænni nátt-
úru, er birtist í hinu frumlega og að
mörgu leyti vanmetna framlagi nor-
HEKLA eftir Ásgrím Jónsson frá árinu 1909 er meðal verka í eigu Listasafns íslands sem
verða á stórri sýningu á norrænni landslagslist í Köln nú i aprfl.
rænna listamanna til táknsæs landslags-
málverks upp úr síðustu aldamótum, svo
vitnað sé í orð aðstandenda sýningarinn-
ar. Að þessu leyti tengist sýningin nú öðr-
um sýningum á norrænni aldamótalist
sem haldnar hafa verið beggja vegna Atl-
antshafsins á siðustu 15 árum. Skemmst
er að minnast sýningarinnar Ljós úr
norðri sem haldin var í Listasafni íslands
haustið 1995.
Á sýningunni í Köln eru verk eftir
þekktustu málara á Norðurlöndum um
síðustu aldarmót, s.s. Ejnar Nielsen, Peder
Severin Kroyer og Laurits Andersen Ring
frá Danmörku, Richard Bergh, Eugene
Frederik Jansson og Otto Holmboe frá
Svíþjóð, Edvard Munch, Harald Sohlberg
og Thorolf Holmboe frá Noregi, Albert
Edelfelt og Akseli Gallen-Kallela frá Finn-
landi og frá Islandi, Þórarin B. Þorláksson
og Ásgrím Jónsson. í tilefni sýningarinnar
hefur verið gefin út vegleg sýningarskrá
með greinum um norræna landslagslist
um aldamótin síðustu, m.a. eftir Halldór
Bjöm Runólfsson listfræðing. Sýningin
stendur til 7. júní og frekari upplýsingar
um safnið og sýninguna má nálgast á vef-
síðu safnsins: http://www.museen-
koeln.de/wi-m/planung.html
m 20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. APRÍL 1998