Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1998, Síða 3
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS - MENNING USTIR
18. TÖLUBLAÐ - 73.ÁRGANGUR
EFNI
Uppreisn
varð í Oxford árið 1909, nánar tiltekið í há-
skólanum Ruskin College, sem bandarískir
hugsjónamenn höfðu sett á laggirnar og átti
skólinn einkum að vera fyrir syni verka-
manna. Á plaggi uppreisnarmanna sem þar
er uppi á vegg má sjá nafnið Jónas Jónsson,
og er það sá sami og átti síðar eftir að verða
áhrifamikill stjórnmálamaður. Um veru
Jónasar í Ruskin College og uppreisnina þar
skrifar dótturdóttir Jónasar, Gerður Stein-
þórsdóttir, sem sjálf fór á staðinn.
Einsaga
er ný aðferðafræði í sögurannsóknum sem
Sigurður Gylfi Magnússon, sagnfr;eðingur,
hefur verið að vinna með undanfarin miss-
eri. Einsögunni hefur verið misjafnlega tek-
ið af íslenskum sagnfræðingum en hún er
augljóslega hluti af þeirri miklu gerjun sem
á sér nú stað í húmanískum vísindum hér á
landi. I samtali við Þröst Helgason segist
Sigurður Gylfi ekki hafa gengið eins langt
og hægt er í beitingu þessarar aðferðafræði
af ótta við að vera úthrópaður í faginu.
Páll Pampichler Pálsson
stendur á sjötugu í dag. Fáir hafa verið hon-
um atkvæðameiri í ísiensku tónlistariífi eftir
stríð en hann hefur staðið í eldlínunni með
Sinfóníuhljómsveit íslands, Hljómsveit ís-
lensku óperunnar, Karlakór Reykjavíkur og
Barnalúðrasveitum Melaskóla, svo dæmi séu
tekin. Hin síðari ár hafa trompetinn og tón-
sprotinn vikið fyrir blýanti og nótnablokk.
Orri Páll Ormarsson ræddi við Pál í tilefni
sjötugsafmælisins.
Kirkjulist
Nýlega voru sett upp í Fella- og Hólakirkju
listaverk eftir hjónin Sigríði Jóhannsdóttur
og Leif Breiðfjörð. Það eru annars vegar
stórar myndir úr steindu gleri, altaristafia
og mynd sem hengd er undir þakglugga og
hins vegar skrúði kirkjunnar og í þriðja lagi
gler- og speglamyndir í glugga sem myndar
mjóan borða yfir kirkjuna. Lesbókin fýlgdist
með uppsetningu verkanna og tilurð þeirra.
Wittgenstein
á Islandi - síðari hluti úr dagbók Davids
Pinsents, þar sem lýst er förinni frá Gull-
fossi að Þjórsártúni og Tryggvaskála, en
þaðan um Kotströnd og Hliðarenda í Olfusi
út í Selvog, til Krýsuvíkur og loks til Hafn-
arfjarðar og Reykjavíkur.
Forsíðumyndin: Forsíðumyndina tók Golli á æfingu Sinfóníuhljómsveitar íslands, þegar æft var nýtt verk
eftir Pál Pampichler Pálsson, sem frumflutt var á fimmtudagskvöld.
JOHANN WOLFGANG VON GOETHE
FISKIMAÐURINN
GRÍMUR THOMSEN ÞÝDDI
Gjálfrar í maii, sogai'sund,
sjómaður er á bát;
kaldur á hönd og hýr í lund
hefur á öngli gát;
og sem hann kveður og keipar, þá
klýfur sig aldan svöl,
hefur sig upp úr hafi blá
hatkona vot og föl
Hún gól við hann, og sætt hún söng:
„Seiddu ekki, maður kær,
börn mín úr mjúkri marar hröng
með slægð í dauðans klær!
Því vissirðu, hve humnim er
fhafsins djúpi rótt,
þá færírðu þangað fús meðmér
ogfyUtist nýjum þrótt.
Sérðu ekid, hvernig sól og tungl
svala þar höfðum æ,
og hálfu bjai-tar brosa Mð
í bláum lauguð sæ?
Horfðu á tæra himins Und,
í hafí er endurskín,
og ásýndar þinnar eigin mynd,
allt bendirþér til sín.“
Gnauðaði mar og gjálfur skall,
gjálpaði sjór um keip,
honum aflöngum hjartað svall
oghugann leiðsla greip;
en gýgjan söng oggól Mð hann
ogglapti honum lund;
hálfdró hún hann, hálfhné hann fram
og hvarfá sami-i stund.
Johann Wolfgang von Goethe, 1749-1832, var þýzkur rithöfundur, vísinda- og
stjómmálamoður og eitt af höfuðskáldum þýzkra bókmennta.
RABB
Þ(V)INGRÆÐI OG
ÞÖGN FJÖLMIÐLA
MIKIÐ hefur gengið á
í samfélaginu undan-
farnar vikur. Fjöl-
miðlar hafa geisað
yfir Landsbankamál-
inu. í ríki þar sem
nánast óþekkt er að
stjórnmálamenn beri
ábyrgð á störfum sínum er það óneitan-
lega fréttnæmt að valdamenn á vegum
stjórnmálaflokka séu knúnir til að segja af
sér. I sjálfu sér er þetta hins vegar sára-
einfalt mál og þarf ekki mikilla fréttaskýr-
inga við. En það kitlar forvitni fólks þegar
stórlaxar lenda í vanda og fjölmiðlamenn
kynda undir meðan áhugi endist. Það al-
varlega við þetta er að í miðjum látunum
yfir Landsþankanum var til umfjöllunar á
þjóðþingi Islendinga annað og mun alvar-
legra bankamál sem fékk ótrúlega litla at-
hygli fjölmiðla. Hér er á ferðinni stórmál
sem varðar brýna hagsmuni allra lands-
manna. Lagafrumvarpið um gagnagrunna
á heilbrigðissviði vekur margar erfiðar
spurningar, meðal annars af lagalegum og
siðferðilegum toga, sem krefjast bæði ná-
kvæmrar skoðunar fræðimanna og al-
mennrar umræðu í samfélaginu. Þetta mál
átti að fá sérstaka flýtimeðferð á Alþingi
nú á síðustu dögum þingsins.
Gagnagrunnsmálið býr sem sé yfir öllu
því sem kallar á vandaða og ítarlega fjöl-
miðlaumræðu í lýðræðissamfélagi. En
fjölmiðlarnir hafa brugðizt. Það er helzt
að maður sjái hljóðnema réttan að ein-
hverjum sem á að tjá „álit“ sitt á málinu
eða önnur viðhorfsviðbrögð af því tæi.
Engin skipuleg tilraun virðist hafa verið
gerð af hálfu fjölmiðla til að kafa ofan í
þetta mál, greina þær mikilvægu spurn-
ingar sem það vekur og ræða þær á upp-
lýstan hátt. Raunar er slík málefnaleg
blaðamennska fátíð í íslenzkum fjölmiðl-
um. Þar með bregðast þeir frumskyldu
sinni að upplýsa almenning um þjóðmál
og að draga forsendur íyrir pólitískum
ákvörðunum fram í dagsljósið. í því máli
sem ég hef gert hér að umtalsefni var
þetta sérstaklega brýnt. Málsmeðferðin
var hreint út sagt með ólíkindum og á
tímabili virtist stefna í alvarlega aðför að
lýðræðinu. Til allrar hamingju var málið
stöðvað í þinginu, en þeirri spurningu er
ósvarað hvers vegna málatilbúnaðurinn
var með þessum hætti. Það er verkefni
fjölmiðla að leiða það í ljós. Víst komu
fjölmiðlar að ómetanlegu gagni sem einn
vettvangur þeirra fræðimanna og annarra
sem kröfðust þjóðfélagsumræðu um mál-
ið, en fjölmiðlum ber að hafa frumkvæði
um gagnrýna umfjöllun um svona mikil-
væg þjóðmál. Og sé því svo varið að fjöl-
miðlar hafi meiri áhuga á mönnum en
málefnum, þá hefur verið ærið tilefni til
þess að ræða menn i þessu tilviki. Fram-
gangur forsætisráðherra í gagnabanka-
málinu kemur mér mjög einkennilega fyr-
ir sjónir. í fyrsta lagi var hann viðstaddur
undirritun milljarðasamningsins í
Perlunni og var þeim samningi þó mest
hampað af stjórnvöldum fyrir það að þar
væri einkaframtakið á ferð. Raunar hefur
forsætisráðherra áður verið viðstaddur
slíkar athafnir, en það getur verið dýr-
keyptara að treysta samninga við lyfjafyr-
irtæki en að opna hamborgarastað. Enda
var engu líkara en forsætisráðherra beitti
sér fyrir því að málið fengi flýtimeðferð í
þinginu. Haft var eftir honum í fjölmiðlum
að milljarðar væru í húfi. Ekki minnist ég
þess að hann nefndi einu orði mannrétt-
indi þegnanna sem vinna á erfðaupplýs-
ingarnar úr. Fólkið í landinu er þá orðið
nánast eins og hver önnur auðlind, skipti-
mynt í milljarðasamningum. Og þetta mál
átti að knýja í gegnum þingið áður en tími
gæfist til lýðræðislegrar umræðu í samfé-
laginu. Er þetta ekki nægilega áhugavert
verkefni fyrir fjölmiðla til að moða úr?
Málflutningur margra stjórnmála-
manna í gagnagrunnsmálinu birtir
óvenjuskýrt ríkjandi siðferði stjórnmála. í
heimspekilegri umræðu er það oft kennt
við grófgerða nytjastefnu þar sem stjórn-
valdsákvarðanir eru réttlættar með því
einu að þær komi sér vel fyrir heildina.
Þegar þessi hugsun tvinnast við þá hug-
mynd að velferð heildarinnar sé mæld í
efnahagslegum einingum, farsæld er lögð
að jöfnu við hagsæld, þá verður skiljan-
legt að aðrir hagsmunir þjóðarinnar verði
léttvægir fundnir. Grófgerð nytjastefna er
raunar siðferðilega óverjandi fýrir þá sök
að henni er ekkert heilagt. Engin sann-
færing, enginn málstaður er nægilega
mikilvægur til þess að hann geti ekki orð-
ið skiptimynt í hrossakaupum stjórnmál-
anna. Flokkur forsætisráðherra hefur
hingað til kennt sig við einstaklingsfrelsi
og mannhelgi, en í frumvarpi til laga um
gagnagrunna á heilbrigðissviði er þessum
gildum kastað fyiár róða.
Nú tel ég víst að ef á reyndi myndu
langflestir Islendingar vera hlynntir því
að heilsufarsupplýsingar um þá yrðu
fluttar í umræddan gagnagrunn og nýttar
til góðra verka. En það breytir því ekki að
lögin eiga að tryggja frelsi einstaklinga til
að ráðstafa þessum upplýsingum. Alltaf
munu vera einhverjir sem kjósa að neita
því að heilsufarsupplýsingar um þá fari í
grunninn og það væri óverjandi innrás í
mannhelgi þeirra að hunza þá ákvörðun.
Hin grófgerða nytjastefna stjórnmálanna
er hins vegar ávallt reiðubúin að fórna
einstaklingum á altari hagsældarinnar.
Það er í hennar anda að tala bara ábúðar-
mikið um milljarða og mörghundruð störf
þótt mannréttindi geti verið í húfi.
Fjölmiðlar hafa gaman af Kára Stefáns-
syni og hann er ötull talsmaður síns fýrir-
tækis. Það er ofur skiljanlegt að forstjóri
einkafyrirtækis fylgi fast eftir þeim mark-
miðum sem það hefur sett sér. Hitt er
óskiljanlegt að forsætisráðherra þjóðar-
innar skuli ganga fram fyrir skjöídu til að
vinna þeim hagsmunum brautargengi án
þess að láta kanna í þaula hvaða áhrif það
kynni að hafa á farsæld þjóðarinnar. Da-
víð Oddsson er vinsæll og snjall stjóm-
málamaður, en það er hættulegt lýðræð-
inu ef leiðtoginn er hafinn yfir gagnrýni.
Hver er skýringin á þögn fjölmiðla í þessu
máli?
VILHJÁLMUR ÁRNASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. MAÍ 1998 3