Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1998, Qupperneq 4

GREINARHÖFUNDURINN, dótturdóttir Jónasar, við aðalinnganginn
í Ruskin College.
JÓNAS Jónsson 23 ára.
UPPREISN í
OXFORD 1909
EFTIR GERÐI STEINÞÓRSDÓTTUR
7/En af því tíminn er stuttur þá er áhersla lögð mest á
að kenna um þjóðfélagið, hvernig það hafi verið,
hvernig það sé og hvernig 3að geti verið. Og um
þau lög sem allir mannflok car fylgja. Það er held
ég kölluð félagsfræði ö íslensku, en er eiqinlega saga
eða sölin úr sögu eins og hún er best."
Jónas Jónsson í bréfi til bróður síns.
að er júnímorgunn í London
1997. Himinninn er grár og
göturnar blautar. Það hefur
rignt síðustu daga og það er
svalt fyrir þennan árstíma.
Vonandi styttir upp í dag þegar
ferðinni er heitið til Oxford.
Lestin fer frá Paddingtonstöð-
inni og við erum fjörutíu mínútur á leiðinni.
Afi minn, Jónas Jónsson frá Hriflu, hafði
hjólað þessa leið fyrir tæplega níutíu árum.
Það tók hann sex tíma. Þá voru aðrir tímar.
En hann hefur áreiðanlega fengið meiri til-
finningu fyrir landinu en við sem sitjum hér
inni í lestinni og horfum út um gluggann.
Mig langar til að heimsækja Ruskin Col-
lege í Oxford þar sem afi var við nám vetur-
inn 1908 - 1909. Þetta er einstakur skóli,
fyrsti verkamannaháskólinn í Bretlandi, og
reyndar í heiminum öllum. I æviágripi
Jónasar Jónssonar sem bróðursonur hans
ritaði í tilefni af áttatíu ára afmæli afa kall-
ar hann þennan skóla háskóla öreiganna.
Mér finnst það að mörgu leyti einkennileg
hugmynd að stofna verkamannaháskóla í
Oxford en ekki í einhverri af hinum stóru
iðnaðarborgum. En allt á sínar skýringar.
Hugmynd stofnendanna, sem voru tveir
Ameríkumenn í námsferð, var sú að hinir
fátæku en efnilegu verkamannasynir, sem
áttu að fá menntun og þjálfun til að taka við
forystuhlutverki innan verkalýðshreyfing-
arinnar, fengju hlutdeild í því sem Oxford
hefði að bjóða.
Þennan vetur sem Jónas Jónsson var í
skólanum hafði skólastjórinn verið rekinn.
Nemendur voru ósáttir við þá ákvörðun og
fóru í verkfall. Þeir náðu ekki fram kröfum
sínum, en skólanum var lokað tímabundið.
Flestir snéru aftur í skólann, en það gerði
Jónas ekki.
Mér er satt að segja ekki kunnugt um
það hvemig Jónas fékk vitneskju um Ru-
skin College, en ég vildi gjarnan vita það.
Nokkur bréf afa frá þessum tíma hafa varð-
veist, og þau veíta innsýn í líf hans, áhuga-
mál og viðhorf til manna og málefna. í einu
bréfi dagsettu 20. nóvember 1908 til Krist-
jáns bróður síns segir Jónas um skólavist
sína:
„Það var mála sannast að ég þekkti skól-
ann lítið, en vildi vera í Englandi, ná valdi
1«. Hwt all twxMt .fcrtttn eafrttt oa íianal.
5. Tta*. tha CtKKtttao -j lnr.trtfltod to tnrt ,Uuw mnas tM
' »tud*»!t9 ia afiMfáf.nrji trlth tíus pro8oR*» c’jrrloclsw.
4. tluvt ahtrtlA nxrj nr'wt*">r oí etuieat*, fce viotlxJa»ð
Vr axrf 1'oatK)r of th<r or Xiy tho j.'icntJva Cooaell, •
«11 «vo atuðcttfcs, no» m rooutonr.o r»t tzioi-Ui
lOaro ln n VoAy.
6. that lír OoxmXi lUrd’r roclr.mUvn l>e vl'.iutrasrc, aati tíat
tnUov* or lV.eors iktxtou nai wjlao!'. Þo iorAcroi íntXoui.
6. That »» »t-«4cnt elirtll r.Xlov uitaoir to fco lntonriorod fcf nafU
HotUor or tl*o Vfimilt'/, or tt-.a cutivo 'curjoil. All fcattoq
fcotocon CUik't.'itt «ivl tr > ctnTf fco or.rrlod oc eorroo-
Vcndarx u.
V, Thot tíio Voriíij! ðorw.*«.t<nj hr>inotro»to<l to <tro>» -av n
lar, ro jtroíorA eitj.itlou, r.iu1 cojlct to Tra'lo Otdoua,
latfcanr anrt ^oaisli.'t ©r;:::;»ier.tios», t.»u Irooí nod í»o»t
c t'IÖORKt, ' ~~<____________________________________________■ •
BYLTINGARPLAGGIÐ með undirskriftum
stúdenta, þar á meðal Jónasar Jónssonar, er
varðveitt í skólanum.
yfir málinu, kynnast fólkinu, reyna að láta
mér fara fram sem manni, að því fráskildu
hvort ég lærði meira eða minna í þessari
eða hinni námsgrein."
Þessi orð lýsa vel hugmynd Jónasar um
menntun: að láta sér fara fram sem manni
er miklu mikilvægara en að læra einhver
þekkingaratriði.
Við stígum úr lestinni í Oxford. Hann
hangir þurr. Ég hef fengið kort og leita að
Walton Street. Við finnum Ruskin College.
Þetta er grá bygging, ósérkennileg og laus
við þann glæsileika sem einkennir háskóla-
byggingar í Oxford, sem eru sambland af
höllum og kirkjum. Ég tek ljósmynd en næ
ekki nema hluta af framhliðinni. Gunnar,
maðurinn minn, tekur mynd af mér við inn-
ganginn til staðfestingar á því að ég hafi
verið þarna. Ég halla mér að köldum múrn-
um. Það standa yfir próf í skólanum, en eft-
ir að hafa útskýrt erindið er okkur hleypt
inn á bókasafnið. Ég býst ekki við neinu
sérstöku, ég hef þó komið á staðinn. Það
eru nokkrar myndir á veggjum og hér
hangir innrammað vélritað skjal og eigin-
handarundirskriftir. Ég tek eftir ártalinu
1909, verkfallið! Hjartað slær hraðar. Ég
les:
Ruskin College. Oxford. Ályktanir fundar
nemenda 29. mars 1909
1. að nemendur sæki enga íyrirlestra í
skólanum nema hjá hr. Hird.
2. að nemendur sinni heimilisstörfum á
skólavist eins og venjulega.
3. að nemendur feli skólastjórn að skipa í
bekki samkvæmt stundaskrá.
4. verði nemandi, eða hópur nemenda,
beittur þvingunum af starfsmanni eða
skólastjórn, munu allir nemendur sem búa
á skólavist yfirgefa bygginguna samtímis.
5. að hr. Dennis Hird dragi uppsögn sína
til baka, en hr. Buxton og hr. Wilson verði
látnir víkja úr starfí.
6. að enginn nemandi fari í viðtal við
starfsmann eða skólastjórn. Öll samskipti
milli nemenda og kennara fari fram skrif-
lega.
7. að starfsnefnd verði falið að gera
skriflega grein fyrir stöðu mála og senda
þær til verkalýðsfélaga, verkalýðssamtaka
og sósíalískra hreyfinga, fjölmiðla og fyrr-
verandi nemenda.
Undirskriftirnar mynda hring. Ég leita
að rithönd afa. Og þarna finn ég hana,
Jónas Jónsson stendur þarna skýrum stöf-
um. Ég ætla varla að trúa mínum eigin aug-
um. Mér finnst þetta svo merkilegur fundur
að ég spyr bókavörðinn hvort ég geti fengið
ljósrit. Það reynist ekki auðvelt. Ramminn
er skrúfaður blýfastur við vegginn, eins og
órjúfanlegur hluti af sögu skólans. Okkur
tekst með herkjum að ná skrúfunum út, en
ógerlegt er að ná skjalinu úr rammanum án
þess að skemma hann. Ljósritið er því lak-
ara en ég hefði óskað, en ég er samt himin-
lifandi. Bókavörðurinn segir mér að verk-
fallið hafi verið afdrifaríkasti atburðurinn í
sögu skólans. „Hvers vegna?“ hugsa ég. Ég
sé að til er ágrip af sögu Ruskin College og
ég kaupi eintak. Bókavörðurinn ljósritar
svo bækling um fyrstu árin 1899-1909. Þar
ætti ég að finna svarið og kannski sitthvað
fleira. Mér verður hugsað til þess að Ruskin
College var ein aðalfyrirmyndin við stofnun
Samvinnuskólans síðar. Og verkfallið sjálft
hefur orðið Jónasi fyrsti skóli í pólitískum
aðgerðum. Ég held áfram að rýna í ályktan-
irnar. Hvað einkennir þær? Þar kemur
vissulega fram stuðningur við skólastjórann
Dennis Hird, krafa um að hann dragi upp-
sögn sína til baka. Þar kemur einnig fram
höfnun á öllum öðrum fyrirlesurum. Annað
sem einkennir ályktanirnar er að nemendur
eru á varðbergi, ætla ekki að láta hanka sig,
ætla að standa saman sem einn maður. Þeir
gleyma ekki heldur tilkynningaskyldunni,
að láta alla sem málið varðar vita. Líka fjöl-
miðla. En nemendur ætla að halda áfram að
lesa námsefnið og sinna skyldustörfum á
heimavist. Bókavörðurinn spyr mig um afa
og ég segi honum að hann hafi stofnað Sam-
vinnuskólann á Islandi og verið skólastjóri
hans og áhrifamikill stjórnmálamaður. Þá
er heimsókninni lokið
Það sem eftir er dagsins göngum við um
Oxford og dáumst að byggingunum og um-
hverfi þeirra. „Bærinn er ljómandi fallegur
og allt um kring grænir vellir", hafði afi
skrifað í fyrrnefndu bréfi til bróður síns.
„Þennan tíma sem ég hefi verið í Oxford
hefi ég eiginlega ekkert lesið nema um
byggingar; bærinn er svo ljómandi fallegur,
og húsin mörg svo mikið listaverk, að mér
fannst synd að skilja ekkert í þeirri dýrð.
Kemur mér það nú að miklum notum því ég
nýt og skil betur það sem fyrir augun ber.
Ég vil auðvitað ekki segja að ég sé neitt
„kirkjuljós" í þessum fræðum, en mjög fáir
landar skeyta þessu hið minnsta," segir
Jónas í öðru bréfi til bróður, dags. 13. des-
ember sama ár í London. Síðar átti Jónas
eftir að hafa frumkvæði að byggingu
margra skóla og opinberra bygginga á Is-
landi, sem vinur hans Guðjón Samúelsson,
i
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. MAÍ1998