Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1998, Qupperneq 17

sagnfræðingarnir komist að þeirri niðurstöðu
að hér hafi orðið gríðarleg umbylting í þessum
efnum frá síðustu aldamótum. En þessar nið-
urstöður eru villandi, allt að því blekking
vegna þess að hér er aðeins fjallað um eina
hlið þessara mála. Stofnanasagan gerir enga
tilraun til að greina hvaða þýðingu þessi þróun
hafði fyrir samspil barna, foreldra þeirra (fjöl-
skyldunnar), skólans og hversdagslífsins.
Nálgunin snýst um að skoða þróun stofnan-
anna en ekki að kanna einstaklinginn and-
spænis þessum stofnunum á hverjum tíma.
Með því að nálgast þetta viðfangsefni út frá
einstaklingnum fæst allt önnur saga, allt ann-
að sjónarhorn. En þrátt fyrir að þennan þátt
vanti í rannsókn hefðbundinnar sagnfræði læt-
ur hún samt alltaf í það skína að rannsóknir
hennar séu endanlegar; „Þetta vitum við,“
segir hún, „svona er þetta.“ Hinn hefðbundni
sagnfræðingur lætur í það skína að hann hafi
unnið með hlutlægar opinberar heimildir og
engir huglægir óvissuþættir, eins og tilfmn-
ingar einstaklinga, séu í spilinu. Hann lætur í
það skína að niðurstaða rannsókna hans sé
Sannleikurinn.
Fyrir þrjátíu árum tóku menn að sjá ýmsa
vankanta á þessari aðferðafræði. Menn sáu að
þessar opinberu heimildir tækju í raun ekki til
allra hópa samfélagsins, þannig væri til að
mynda ekki hægt að fullyrða neitt um konur
eða ákveðna minnihlutahópa út frá þeim vegna
þess að þær næðu ekki til þeirra nema að
mjög takmörkuðu leyti. Það var því farið að
leita leiða til að taka þessa hópa inn í heildar-
myndina og svarið var lýðfræðin, hin tölfræði-
lega nálgun. Lýðfræðin var bylting á sínum
tíma, sérstaklega í félagssögunni. Með tölvu-
tækninni var hægt að fjalla um afmarkaða
hópa af meiri nákvæmni en áður, hópa sem
oftast höfðu verið útundan í umfjöllun sagn-
fræðinga. Þó svo að þessi áherslubreyting hafí
haft gríðarleg áhrif á sagnfræðina þá var
vandi hennar sá að hún meðhöndlaði viðfangs-
efni sitt, hvort sem það voru konur eða ein-
hver hluti alþýðunnar, sem hóp. Einstakling-
urinn var enn útundan. Þegar nánar er að gáð
fetar lýðfræðin í sömu spor og hefðbundna
sagnfræðin. Það er verið að nota opinberar
heimildir, tölulegar upplýsingar og niðurstað-
an er alltaf einhver meðalmaður, einhver sem
er dæmigerður í hópnum sem er til rannsókn-
ar. Þeir sem standa í jaðrinum á þessum hópi
(frávikin) eru hins vegar útilokaðir.
Og það er hér sem einsagan kemur til skjal-
anna en hún tekur einmitt þessa einstaklinga í
jaðrinum til umfjöllunar. Einsaga gerir raun-
venilega einstaklinga, þá sem hafa skorið sig
úr, að sérstöku viðfangsefni. Og hvers vegna
er það gert? Jú, vegna þess að þetta er fólk
sem hefur glímt við hinar opinberu stofnanir
af einhverjum ástæðum, það hefur til dæmis
framið morð og saga þess er því til skráð í
dómsskjöl, það hefur látið reyna á þolrif stofn-
ana samfélagsins öfugt við meðalmanninn sem
er spegilmynd þeirra. Eða þá að þetta eru
óvenjulegir menn eins og bræðurnir á Strönd-
um, Halldór og Níels Jónssynir, sem ég rann-
sakaði í bók minni Menntun, ást og sorg en
þeir skráðu niður nánast allar hugsanir sínar
og það sem þeir reyndu í daglegu lífi. Við vit-
um fyrir víst að þeir voru til, að þeir voru
raunverulegir einstaklingar gagnstætt við
meðalmann lýðfræðinnar sem aðeins er til á
teikniborði sagnfræðingsins."
- Einsagan vill sem sagt koma upp að hlið
hinum hefðbundnu sagnfræðirannsóknum,
hún er ekki í andstöðu við stofnanasagnfræð-
ina og lýðfræðina heldur viU vinna meðþeim?
„Það má segja það,“ heldur Sigurður Gylfi
áfram. „Útgangspunktur einsögurannsóknar-
innar er sá að meðalmaðurinn er ekki til, hann
er blekking og því þurfi að nálgast viðfangs-
efnið á allt annan hátt. Það sem lýðfræðin fer
á mis við eru átökin sem einstaklingarnir eiga
stöðugt í við sjálfa sig og opinberar stofnanir.
Einstaklingurinn fylgir vissulega ákveðnu
samfélagslegu ferli en að baki því liggja marg-
ar ákvarðanir, mikil togstreita innra með okk-
ur. Það er mikill fengur af frásögnum og hug-
leiðingum sem til eru varðveittar í ýmsum
heimildum um þessa togstreitu; með þeim er
hægt að sýna hvernig þjóðfélagið virkar fyrir
einstaklinginn. Ef þessar heimildir eru ekki
skoðaðar líka tel ég að menn sitji uppi með
falska mynd af þjóðfélagsþróuninni."
Afbygging eg frásögn
- En kallar einsagan ekki á önnur vinnu-
brögð en þau sem hingað til hafa verið talin
góð og gild í sagnfræðinni, huglægari vinnu-
brögð, túlkunarfræði?
„Jú, þetta hefur valdið nokkrum erfiðleikum
við framgang einsögunnar hér á landi, menn
hafa átt svolítið erfítt með að sætta sig við
þessar eigindlegu heimildir og úrvinnsluna á
þeim. Það sem einsagan reynir að gera er að
endurgera þessar heimildir í frásögn. Það hef-
ur verið gerður greinarmunur á rannsókninni
og frásögninni í íslenskri sagnfræðiumræðu
undanfarin misseri en einsagan reynir að sam-
eina þessa tvo þætti. Sagt hefur verið að
akademísk rannsókn sé leiðinleg í eðli sínu og
því þurfi að reyna að gera hana skemmtilega
með góðri frásögn. Menn líta hér á frásögnina
sem nokkurs konar viðhengi, jólaskraut sem
hengt er á rannsóknina. Eg held að þetta sé
misskilningur; við þurfum að reyna að hefja
okkur upp yfir þessa tvískiptingu og gera frá-
sögnina að hluta af rannsókninni.
Það er lykilatriði í einsögunni að sagnfræð-
ingurinn ræðir við lesanda sinn, opinberar sig
og segir: Eg á ekki möguleika á að þekkja
sögu viðfangsefnis míns nema að mjög tak-
mörkuðu leyti en það eru til ýmsar leiðir til að
nálgast sannleikann um það. Sagnfræðingur-
inn afbyggir síðan heimildina sína fyrir fram-
an lesandann og endurgerir í frásögninni. Með
þessu móti verður lesandinn hluti af rannsókn-
inni, hann er engu leyndur því hann fylgist
með því hvernig við vinnum úr heimildinni,
hvernig við túlkum hana, um kosti hennar og
galla. Þetta gerir sagnfræðina, að mínum
dómi, bæði heiðarlegri og skemmtilegri. Hefð-
bundna sagnfræðin segist hafa höndlað sann-
leikann vegna þess að hún hefur skoðað hinar
hlutlægu opinberu heimildir en menn átta sig
ekki á því að þeir eru alltaf að túlka þessar
heimildir, leggja skilning sinn í þær, huglæg
túlkun er jafnvel með í spilinu þegar verið er
að vinna með tölfræðilegar heimildir. Það er
fölsun að leyna þessum huglæga þætti í fram-
setningu á niðurstöðum eins og iðulega er gert
af þeim sem sinna hagsögu og pólitískri sögu,
svo einhver dæmi séu nefnd. Það sem verra
er, menn verða af gullnu tækifæri til að skoða
söguna í nýju ljósi með því að horfa framhjá
huglægu eðli hverrar heimildar."
Ótraustar heimildir?
- En er hægt að fullyi'ða eitthvað um lífið
almennt fyrr á tímum út frá þessum persónu-
legu heimiidum? Eru bræðurnir á Ströndum
ekki bara einhverjir furðufuglar sem ekki er
hægt að taka of mikið mark á þegar álykta á
almennt um samfélagslegt ástand hér á nítj-
ándu öld?
„Jú, þetta voru mjög óvenjulegir menn en
það er einmitt kosturinn við þá. Hérna kemur
í ljós munurinn á þeim sem stunda einsögu-
rannsóknir og hinum sem stunda þjóðlegan
fróðleik. Það þarf að setja þessa einstaklinga í
ákveðið samhengi, það þarf að skoða þá í ljósi
stofnana samfélagsins. Við erum hérna með
ákveðna einstaklinga sem skrá niður hugsanir
sijiar og reynslu, það skiptir í raun engu máli
hvað þeir segja, hvort þeir eru geggjaðir eða
óvenju skarpir, vegna þess að þetta er reynsla
þeirra af samfélaginu sem þeir búa í og við
verðum að nýta heimildina sem slíka, sem
skrásetningu á einstakri upplifun á tilteknu
samfélagi og stofnunum þess. Hefðbundin
stofnanasagnfræði er sannarlega nauðsynleg
og lýðfræðin líka því við verðum að láta þessar
frásagnir einstaklinganna kallast á við sögu
stofnananna, rétt eins og allt annað í kringum
þá. En vegna þessara áherslna einsögunnar á
að tengja líf einstaklingsins við stærri heildir
getum við hiklaust dregið víðtækar ályktanir
um þróun samfélagsins, ályktanir sem margir
gagnrýnendur einsögunnar eiga erfitt með að
sætta sig við vegna þess að þær eru byggðar á
vitnisburði fárra einstaklinga. Einsagan er því
mjög þýðingarmikil nálgun á hvaða sagnfræði-
lega viðfangsefni sem er. Einsagan er í raun
aðferð til þess að ná utan um erfiðar heimildir,
oft brotakenndar persónulegar heimildir eða
aðrar heimildir sem tengjast einstaklingum á
einhvern hátt.
Af þessu sést að einsagan leggur höfuðá-
herslu á að meðhöndla heimildirnar á sem ná-
kvæmastan hátt, að afhjúpa sýnileg og ósýni-
leg tengsl milli þeirra sem skráðu heimildina,
þeiiTa sem heimildin getur um og samfélags-
ins alls.
Til merkis um vakninguna í kringum heim-
ildirnar sem orðið hefur hér á Islandi er til
dæmis verið að vinna í því að skrá allan þann
fjölda dagbókarhandrita sem til er á Handrita-
deild Landsbókasafns. Það er merkilegt að
þetta skuli ekki hafa verið gert fyrr, en sum
þessara handrita hafa legið þama órannsökuð
og í hálfgerðu reiðileysi í rúm hundrað ár. Nú
er ég ekki að kasta rýrð á handritadeildar-
menn nema síður sé, það hefur bara ekki verið
neinn áhugi á því að skoða þetta. Þarna bíður
óplægður akur í þessum fræðum, óskrifuð
saga. Það sama má segja um bréfasöfnin sem
liggja þarna og fleiri heimildir sem nýtast vel
við einsögurannsóknir."
Viðfangsefni
- Þú hefur sjálfur fengist við að gefa út slík-
ar heimildir.
„Á síðasta ári tók ég saman dagbækur og
annað efni sem varðveitt er í handritum eftir
þó títtnefndu bræður af Ströndum, Halldór og
Níels. Háskólaútgáfan gaf þetta út en ég fékk
styrk til útgáfunnar, meðal annars frá menn-
ingarsjóði. Ég lagði upp með þessa heimilda-
ritaútgáfu í því skyni að úr yrði ritröð sem ég
nefndi Sýnisbók íslenskrar alþýðumenningar.
Eftir útkomu fyrstu bókarinnar fékk ég Kára
Bjarnason, sérfræðing á Handritadeild, sem
meðritstjóra og hugmyndin er að það komi út
ein bók á ári í þessum flokki.
Næst er það svo Ólafur Kárason eða dag-
bækur Magnúsar Hj. Magnússonar. Þar ligg-
ur alveg ótrúlega skemmtilegt efni sem Hall-
dór Kiljan Laxness nýtti sér í Heimsljósi. Við
lestur dagbóka Magnúsar hef ég reyndar upp-
götvað að áhugi minn á alþýðunni og kjörum
hennar hlýtur að vera ættaður frá Heimsljósi
en bókina las ég ungur að árum.
Síðan ætla ég að skoða Sighvat Grímsson
Borgfirðing sem er annar svona ofurfræði-
maður úr alþýðustétt. Laxness steypir reynd-
ar saman Sighvati Grímssyni og Þórði Þórðar-
syni Grunnvíkingi sem var annar alþýðufræði-
maður sem mikið kvað að á seinni hluta nítj-
ándu aldar en hann var frændi Magnúsar Hj.
Úr þessum tveimur mönnum bjó hann til hina
eftirminnilegu sögupersónu Guðmund Gríms-
son Grunnvíking í Heimsljósi. Ég áttaði mig á
því þegar ég las Magnús hvað þessir karlar
voru miklar stofnanir í sínu héraði, þeir voru
prentsmiðjur fólksins, söfnuðu saman efni og
sátu svo linnulaust við skriftir, þeir bókstaf-
lega dældu út efni. Magnús svaf ekki nema tvo
til þrjá tíma á sólarhring því hann varði öllum
tíma sínum í párið. Fólk var sífellt að koma til
hans og fá uppskriftir á rímum og sögum og
öðru. Svo voru þessir menn að vinna að fræði-
störfum líka. Allir þessir karlar þekktust,
Magnús, Sighvatur, Þórður og bræðurnir
Halldór og Níels. Magnús kallar þessa vini
sína skáldyrðinga og fræðimenn. Þegar hann
heimsótti Sighvat þá sváfu þeir saman og
héldust í hendur. Þeir voru svo allir í sam-
bandi við Finn Jónsson, norrænufræðing í
Kaupmannahöfn og Jón forna, þjóðskjalavörð.
Þarna ei-u ýmis menningarsöguleg tengsl sem
skemmtilegt er að skoða.“
Punktur cða
flugnaskítur
- Þú sagðir í byrjun spjalls okkar að þú
tcldir að það væri hægt að ganga lengra með
einsöguna en þú gerðir í Menntun, ást og sorg.
Geturðu að lokum sagt okkur hvað þú átt við
með lengra?
„Það er hægt að ganga lengra með því að
viðra þessi viðhorf til heimildanna sem ég var
að tala um, að taka fullum fetum fram hvers
virði einstaklingurinn getur verið fyrir sagn-
fræðirannsóknir, í raun að ganga gegn öllu því
sem mér hefur verið kennt í mínu sagnfræði-
námi. Það er nauðsynlegt fyrir sagnfræði
framtíðarinnar að hrista af sér hlekki hefð-
bundinna aðferða og ganga lengra en gert hef-
ur verið í túlkun heimilda, að lesa inn í heim-
ildirnar nýja hugsun og nýja merkingu. Við
eigum að láta af leit okkar að meðalmannin-
um. í félagsvísindum er gerður greinarmunur
á æskilegri hegðun og raunverulegri hegðun;
lög eru sett en þeim er sannarlega ekki alltaf
fylgt eins og við vitum. Það er á þessum mis-
mun sem ég byggi mínar sagnfræðirannsókn-
ir, á vissunni um að við högum okkur oft öðru-
vísi en ætlað er, og höfum alltaf gert.
Ég var hræddur við að ganga þvert á skoð-
anir fólks í fræðunum sem segir: Við hlítum
ákveðnum reglum, við notum heimildir okkar
á ákveðinn hátt, það eru sumar heimildir ör-
uggar og aðrar ekki, persónulegar heimildir -
ja, þetta er bara einstaklingur sem er að viðra
sínar skoðanir og hvers virði er það? Ég var
smeykur við þessi viðbrögð, ég þorði ekki að
ganga þvert á þessar skoðanir en ég geri það
hiklaust nú því ég hef öðlast traustari aðferða-
fræðilegan grunn og er sannfærður um þýð-
ingu hans fyrir sagnfræðina.“
- Eiga þessar aðferðir, þessi nýju viðhorf
erfitt uppdráttar innan íslensks fræðaheims?
„Já og hluti af vandamálinu er hve menn
hengja sig að ósekju í form rannsóknanna.
Menn sitja stífir í aðferðunum (forminu) en
innihaldið eða efnið skiptir engu máli. Þess
vegna eyða margir fræðimenn starfsævinni í
að ákveða hvort það sé punktur yfir i-inu eða
flugnaskítur í handritinu sem þeir rannsaka.
Það er ekki hægt að standa í svona vitleysu,
menn verða að nota ímyndunaraflið við að
rannsaka þær dýrmætu heimildir sem liggja í
handritasöfnum."
- Er íslenskur fræðaheimur kannski of lok-
aður, er Háskólinn til dæmis lokaður fyrir nýj-
um hugmyndum, hamlandi en ekki hvetjandi
eins og hann á að vera?
„Háskóli íslands er vígi, eða virki, sem oft
virðist varið með kjafti og klóm. Ég held að
allir ungir fræðimenn finni fyrir þessu og ef til
vill er hér aðeins um eðli háskólastofnana að
ræða. Nú er svo komið að sjálfstætt starfandi
fræðimenn hafa tekið höndum saman og vinna
um þessar mundir að stofnun akademíu sem
er ætlað að vinna fyrst og fremst að þverfag-
legri nálgun fræðimanna úr ólíkum greinum,
að því að brjóta niður hefðbundna múra virkis-
ins.
Æskilegt væri að háskólinn næði að virkja
þann kraft sem býr í hugviti ungra fræði-
manna og vonandi tekst honum það í framtíð-
inni.“
RÚNAR
KRISTJÁNSSON
DALURINN
MINN
Eg kom í dal sem kjarii fylltur var
og kliður mikill hátt um loftið fór.
Mér fannst svo gott að ganga um
stíga þar
og geta hlýtt á stóran fuglakór.
Svo settist ég á gráan, stakan stein
og stundin leið við margra lækja
hjal.
Og allt var bjart því sól í suðri
skein
og síðan hef ég elskað þennan dal.
EINAR
BEN
Meðan útsærinn þrumar
og fákarnir frýsa
og friðhelgar myndir
í tíbránni rísa,
frá ströndum
til stálblárra fjalla.
Og bragur er ortur
og elskuð er vísa
skal Einai's minnst
og hans kyndill lýsa
á Fróni
um framtíð alla.
SÓLHEIMA
UÓÐ
Bjart er um vegi,
dásemd að degi fæðist.
Á láði og legi
friðarins fegurð glæðist.
Sólheimur sveita
um silfurnet dýrðai' þræðist,
er landið andar með lífsins börnum
og lifandi myndum klæðist.
Raddir á sviði
fullar af friði kalla.
Allt er á iði,
smálækir hendast um hjalla.
Listaverk leita
laðandi á hugsun alla,
með hvíta svani syndandi á
tjörnum
og sól yfír tindum fjalla.
VORHVÖT
Bjart sé yfír, birta vors
beri í hjörtu vilja þors.
Lyndisfar hins létta spors
landans ásýnd krýni,
lífí ljósi sýni,
ljómi, geisli og skíni.
Allt sé lífs að lögum sátt,
leiti fram í rétta átt.
Vaxi að þroska, horfí hátt,
hylli þjóðleg gildi,
haldi hreinum skildi,
hlýði visku og mildi.
Land og vinir, land og rætur,
land og blóð.
Land og synir, land og dætur,
land og þjóð.
Höfundurinn býr á Skagaströnd.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. MAÍ 1998 17