Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1998, Page 19

GEGNUM REGNBOGANN
Thorkild Bjornvig hefur verið meðal kunnustu Ijóðskálda
í Danmörku undanfarna hálfa öld. Nýlega birtist ljóða-
safn hans (Samlede digte, útg. Gyldendal) í tilefni af
starfsafmælinu, og áttræðisafmæli hans á þessu ári,
500 bls. bók í stóru broti, var þó ýmsum Ijóðabókum
sleppt, en hér eru ellefu, frá 1947 til 1993. ÖRN
ÓLAFSSON fjallar um þennan meistara danskrar Ijóð-
listar, en Ijóð hans skiptast í ólík skeið, eru sum seintek-
in en mörg lausbeislaðri að dómi höfundar.
THORKILD Bj0rnvig er lærður
bókmenntafræðingur, og meðal
fyrstu verka hans eru bækur um
Martin A. Hansen (Bjornvig
varði svo doktorsrit um hann
1964) og um Rainer Maria Rilke,
en Bjornvig hefur auk þess sent
frá sér þrjú söfn þýðinga á ljóð-
um Rilke, og hlotið mikla viðurkenningu fyr-
ir. Enda finnst mér mörg fyrstu ljóð hans
bera svip af þessum þýska skáldjöfur, eink-
um í vandaðri, áhrifamikilli hrynjandi. En
víðar að komu áhrifin, t.d. sýnist mér eitt ljóð
í fyrstu bókinni nánast vitna í „Utsæ“ eftir
Einar Benediktsson, en það hafði birst á
dönsku þremur árum áður í þýðingu Guð-
mundar Kamban. Sömuleiðis sýnist mér vitn-
að í „Hrafninn flýgur um aftaninn" í ljóða-
bálki Bjornvig Hrafninn. Hannes Sigfússon
þýddi sjö ljóð hans í safni sínu Norræn ljóð,
1972.
JLjóð Björnvig skiptast í ólík skeið. Fyi-stu
fimm ljóðasöfnin hér eru með óvenjulegu
myndmáli og því stundum seintekin, en gefa
þeim mun meir. Einkum hreifst ég af ljóðum
um Atlantshafssiglingar hjólaskipsins Great
Eastern um miðja 19. öld, og um Hill, geð-
veikan listmálara í París. Hið fyn'nefnda
minnir á „Drukkna skipið“ eftir Rimbaud
(þýtt af Jóni Óskari), en efnið tók Björnvig
aftur upp í prósaljóðabálki um Titanic-slysið.
Flest þessara ljóða eru löng, of löng til að
snara hér. En lítum á ljóð úr Figur og ild,
1959:
Nýtl tungl
Ekki ský á himni, allur geimurinn skín
nú þegar sólin er sest. Nýtt tungl: Ysta tindrandi
rönd greinilegrar koparskífu - er risið.
Hjartað spyr að lokum hvort mannleg sorg
hafi í rauninni nokkurntíma verið - og gleymir spurning-
unni.
Thorkild Bjornvig
Bylgjumar flæða inn yfir rifið, rísa, brotna.
Froðufaldurinn rennur eins og elding gegnum dimmbláa
silkiflaka,
breiðist út eins og ljósskriða. Vindinn hefur lægt, mildll
svefnymur berst upp um trektir sandhólanna.
Kallarar, ekki fyrir raddir manna, heldur hafsins.
Tindur þess fyrsta skeiðs er flókinn Ijóða-
bálkurinn „Hrafninn", sem birtist 1968, þrjá-
tíu árum eftir að Bjornvig hóf vinnu við
hann. En á miðjum áttunda áratugnum
skipti um, þá kom fyrsta ljóðabókin sem er
helguð umhverfismálum, en þær eru þrjár í
þessu safnriti. Einhverjir - m.a. skáldið sjálft
- munu orða það svo, að þar með hafi skáldið -
stigið niður úr fílabeinsturninum og farið að
grípa á vandamálum samtímans með ljóðum
sínum. En ég minnist orða Einars Bene-
diktssonar í Einræðum Starkaðar: „Er mælt
hér eitt orð, sem ei fyrr var kunnað?“ Svarið
er nei, þessi löngu fríljóð hafa ekkert annað
en það sem margskrifað hefur verið í blaða-
gi'einum síðastliðin þrjátíu ár. Og blaða-
greinar ná til ólíkt fleiri en ljóð, einnig í Dan-
mörku. Önnur ljóð þessa tíma eru bein frá-
sögn og hugleiðingar á einföldu máli, t.d.
brösótt hjónabandssaga, og sálfræðileg skýr-
ing á því hvernig bæklaður, afskiptur dreng-
ur gerðist brennuvargur. Innan um og sam-
an við eru þó hrífandi ljóð, einkum fannst
mér til um ljóðmyndir frá ferðalögum, á Ital-
íu, í Bandaríkjunum og á Islandi, sjö stutt
ljóð þaðan eru í bók frá 1987, ég reyni að
snara titilljóði bókarinnar:
Gegnum regnbogann
Upp skrúfuðumst við stöðugt, gegnum ljós og skugga,
áfram
upp að skarðinu, lokuðu um vetur, nýruddu
af 6 m snjó. Og síðan niður. Fjrir fi-aman okkur, langt
niðri
regnbogi: hér, í fyrsta sinni á ævi minni, séður ofanað,
þessvegna
ekla hálfbogi, nei, allur, fullkominn ljóshringurinn
skuggi bílsins mitt í honum: loftkennd, svört nöf
í rauðu og bláu, fjólubláu og purpuralitu svífandi himin-
hjólinu.
Sýnin lyfti hjartanu til augnabliks samleiks við lífsundrið,
endurskapaði það sem við létum að baki, í hringsogi,
ljósreyk,
svarta hraunströndina, bláa víkina, ofbjart skýjahafið og
brúnrautt
frá sælum eyjum Qallanna. Svo gegnsæ og greinfleg,
óþrotlega hverful var kveðjugjöf hæðanna.
FLUGELDAR
OG FORNAR
MÆLISTIKUR
TÖJVLIST
Sfgildir diskar
J.C. BACH
Joliann Christian Bach: 12 konsertar op. 1 og 7
fyrir fortepíanó. Ingrid Haebler, píanó; Capella
Academica Wien u. stj. Eduards Melkus. Philips
Classics 438 712-2. Upptaka: ADD, Vínarborg
1969/72/77. Útgáfuár: 1970/74/78 (LP); 1993
(CD). Lengd (2 diskar); 2.28:06. Verð (Skífan):
1.999 kr.
GEISLASPILARINN fer að nálgast þrí-
tugsaldur. Markaði koma hans mikla framför
frá gamla hliðræna breiðskífuspilinu og
vissulega til þægindaauka að losna við stóru
hlemmana, fyrir utan hvað t.d. varð auðveld-
ara að finna staka kafla í löngu tónverki.
Einu er þó erfitt að kyngja mótmælalaust.
Hver kannast ekki við þegar geislasjiilarinn
fer allt í einu að hjakka? M.a.s. í útvarpsþátt-
um heyrist það furðuoft, svo gæði virðast
ekki skipta meginmáli - jafnvel flaggskip
beztu vörumerkja geta fyrirvaralaust tekið
upp á að jóðla, ekki síður en fermingarmódel-
in. Og andstætt gamla glymskrattanum, þar
sem maður kippti einfaldlega nálinni upp úr
farinu, stendur maður gjörsamlega hjálpar-
vana gegn þessum fjanda í „fullkomnari“
tækninni.
Kynni einhver ráð við þessu væri það vel
þegið. I öllu falli vekur téður agnúi illan grun
um að geislaspilarinn sé enn ekki nema hálf-
þróuð vara. Að vanda eru neytendur, ekki
framleiðendur, látnir súpa seyðið.
En hverfum aftur til einfaldari tíma.
Yngsti sonur J.S. Bachs, Johann Christian
(1735-82), er stundum kenndur við Mílanó,
þar sem hann dvaldi á yngri árum, hlaut org-
anistastöðu við dómkirkjuna og tók kaþólska
trú. Hann er þó oftar nefndur „Lundúna-
Bach“, því hann fluttist til borgarinnar við
Tems 1762 og bjó þar til dauðadags. Margir
kannast við sögnina um að hinn átta ára
Wolfgang A. Mozart hafi setið í kjöltu hans
dag einn veturinn 1764-65 og leikið með hon-
um fjórhent á píanó af fingrum fram. Varð
þeim vel til vina, og er Wolfgang frétti síðar
fráfall Jóhanns skrifaði hann Leopoldi pápa:
„Petta er tónlistarheiminum mikill missir."
Hann hefði getað bætt við „og mér“. Það
leikur lítill vafi á að Johann Bach var ein
helzta fyrirmynd Mozarts í gerð píanó-
konserta, en þeirri nýlegu tóngi-ein ruddi JC
frekari braut á Lundúnaárum sínum, þótt
kunnari væri af víðfluttum óperum sínum.
Skyldleikinn milli þeirra vina er ljósastur í
seinna settinu á þessum diskum - hlustið t.d.
á op. 7 nr. 3 í D-dúr, eða hinn kunna nr. 5 í
Es, sem eru bókstaflega eins og snýttir úr
fyrstu píanókonsertum Mozarts, jafnvel þótt
hljómsveitaráhöfn Jóhanns sé smæm og
vanti bæði blásara og víólur. Astæðan var að
líkindum sú, að JC miðaði konserta sína við
samspilsþarfir áhugamanna úr aðals- og
borgarastétt, og þurftu verkin því að vera
auðflytjanleg, enda má vel leika þau sem pí-
anókvartetta með aðeins tveimur fiðlum og
sellói. Af sömu hvötum stillti tónskáldið kröf-
um til flytjenda í hóf.
Af því leiðir síður en svo að tónlistin sé
nein undanrenna. Þvert á móti má þegar í op.
1 (1763) finna mörg dæmi um þá lagrænu
andagift sem Jóhann var dáður fyrir. Þar við
bætist lauflétt „galant" útfærsla hans, sem
ásamt öruggu næmi fyrir formrænu jafnvægi
átti drjúgan þátt í upphefð píanókonsertsins
á klassíska skeiðinu, er átti eftir að ná full-
komnun í meistaraverkum Mozarts. I op. 7
(1768) eykst flugið verulega, því þó að áhöfn
sé jafnlítil og fyiT lengjast hendingar og út-
færslan verður öll slungnari og frjálslegri.
Þetta er tónlist sem enn stendur fyrir sínu,
og nútímahlustendur geta þar fundið sér
margt til ánægju, að ógleymdu því aukna inn-
sæi sem samanburður við meistara Mozart
veitir. Eins og glöggur maður orðaði það er
ein drýgsta leiðin til að meta list stórsnillinga
að hlusta á samtímahöfunda þeirra og næstu
fyrirrennara, enda þótt „kraftaverkið sem
Guð lét fæðast í Salzburg" verði tæplega skil-
ið til fulls.
Innspilun þessi er komin til ára sinna, og
kann stálstrengjatitur CAW að man*a í eyr-
um þeirra sem vanari eru nútíma „upphafs-
hyggjuflutningi" á girni senza vibrato.
Hljómurinn úr fortepíanói Ingiríðar
Haeblers virðist þó nær upphafstíma, enda
grunnur í bassa og svo skær á efsta sviði að
minnir stundum á cimbalom-slaghörpu
sígauna. Leikur hennar er ekki ofur-
vh-túósískur, en blessunarlega sneyddur
rómantík og leikandi áreynslulaus í flúrinu.
Melkus stjórnar af festu sem minnir eilítið á
Karl Richter, en jafnframt tiktúrulaust, sem
varla verður sagt um suma upphafspostula
síðustu ára. Jafnvægi er ágætt í upptökun-
um, og yfirfærslan frá segulbandi virðist hafa
tekizt bærilega vel.
GLAZUNOV/KABALEVSKY/
TSJÆKOVSKÍJ
A. Glazunov: Fiðlukonsert í a-moll op. 82; D.
Kabalevsky: Fiðlukonsert í C-dúr op. 48; P.l.
Tsjækovsky: Souvenir d’un lieu cher op. 42
[ork.: Glazunov] og Valse-Scherzo op. 34 f. fiðlu
og hljómsveit. Gil Shaham, fiðla; Rússneska
þjóðarhljómsveitin u. stj. Mikhails Pletnevs.
Deutsche Grammophon 457 064-2. Upptaka:
DDD, sal Ríkistónlistarliáskólans í Moskvu,
12/1996. Útgáfuár: 1997. Lengd: 61:58. Verð
(Skífan): 2.099 kr.
HÉR er nammi fyrir þá unnendur róman-
tískra fiðlukonserta sem langar til að stikla
ögn út fyrir þekktustu verk Beethovens,
Mendelssohns, Brahms og Bruchs. Það er
nebbnilega engin spurning: konsertar Glazu-
novs og Kabalevskys eru ægifagrir og eld-
fjörugir í hröðu þáttunum, og spilamennskan
framúrskarandi frá byrjun til enda. Sama
gildir um upptökuna úr sal Ríkistónlistarhá-
skólans í Moskvu, sem víðfrægur er fyrir
hljómburð; betra jafnvægi og ómfegurð eru <
vandfundin.
Sópar kannski einna mest að Kabalevsky,
sem er heldur „austrænni" á litinn en Glazu-
nov (poco a la Katsjatúrían), en jafnframt
bitastæðari tónsmiður en hinn pínku naívíski
starfsbróðir hans frá Armeníu. Lokarondó
þessa kraftmikla verks er hrein og klár flug-
eldasýning, þar sem hinn amerísk-ísraelski
fiðlari fer á kostum.
Dmitri Kabalevsky (1904-87) var samtíma-
maður Sjostakovitsj og undir sömu pressu
sovétyfirvalda, er vildu aðgengilega tónlist
við hæfi alþýðu, enda kæmi sjálfsagt mörgum
á óvart eftir fyrstu kynni að frétta, að
konsertinn er ekki skrifaður upp úr aldamót-
unum, heldur svo seint sem 1948. Verkið var
hugsað fyrir ungt fólk, líkt og 7. sinfónía
Prokofievs, en útheimtir engu að síður mikla
leikni og snerpu, sérstaklega af einleikaran-
um.
Konsert Alexanders Glazunovs (1865-1936)
var saminn á fæðingarári Kabalevskys, 1904.
Hann stendur nær Tsjækovskíj í anda, enda
var Glazunov mikill aðdáandi hans og þar að
auki fremur íhaldssamt tónskáld sem ein-
beitti sér að ljóðrænu æðinni fremur en að
leita nýiTa leiða.
Glazunov orkestraði einnig hina þríþættu
„Minningu um kæran stað“ aftast á diskinum
(þ.e. sveitarsetur Nadesjdu von Meck) efth*
Tsjækovskíj, sem var frumsamin fyrir fiðlu
og píanó. Fyrsti þátturinn, Méditation, mun
byggður á upphaflega hæga þættinum í fiðlu-
konsertinum, sem Tsjækovskíj lagði til hliðar
áður en að frumflutningi kom. Hið vinsæla
leikandi lipra Valse-Scherzo samdi hann 1877
fyrir ungan vin sinn, fiðluleikarann Josif Kot-
ek, og hefur það lifað góðu lífi upp frá því í
konsertsölum sem á hljómskálapöllum.
Líkt og Lenny Bernstein á sínum tíma
þaut Gil Shaham upp á festinguna á einni
nóttu sem staðgengill vegna forfalla; í hans
tilfelli var það Itzhak Perlman er skyndilega
varð að hætta við tónleika í London 1989.
Næsta dag var 18 ára unglingurinn orðinn
heimsfrægur og hefur verið umsetinn síðan.
Lítil furða það, því piltur slær flestum við í
sama aldursflokki með mögnuðum og ótrú-
lega þroskuðum flutningi, og tæknin er
bjargtraust. Hér er hann í réttu umhverfi,
því Rússarnir kunna sína menn upp á tíu, og
samspil þeirra undir stjórn Pletnevs er svo
hnökralaust að jaðrar við að megi kalla „per
esp“, eins og Megas kvað.
Ríkarður Ö. Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. MAÍ 1998 1 9